Dunyo to’fon, toshqin va zilzilalar qarshisida
Inson
hamisha o’zini tabiat qarshisida ojiz sezadi. U har qancha qudrat kasb etmasin,
koinotga parvoz qilib, ummonlar tubiga yetgan bo’lmasin, baribir, tabiatning ayrim
sirlarini anglay olmaydi. Ayniqsa, tabiiy ofatlar qarshisida har doim zaifligicha
qoladi. Bu ofatu balolarga qalqon bo’la olmaydi, ularni to’xtatish imkoni yo’q.
Ammo insoniyatda tabiatning bu taxlit tahdidi qanday yuzaga keladi va unga nima
sabab bo’ladi — buni o’rganish imkoni mavjud.
Mutaxassislarning
fikrlariga ko’ra, tabiatga antropogen, ya’ni inson omili ko’rsatadigan ta’sir natijasi
o’laroq vaqti-vaqti bilan kutilmagan anomal hodisalar yuz berib turadi. Masalan,
dunyo ummonidagi «El-Nino» hodisasi ana shundaylardan biri bo’lib, u iqlim o’zgarishlari
bois okeanlar yuzasining ko’tarilishi, suv harorati o’zgarishidan kelib chiqqani
aytiladi. Bo’ronu to’fon, zilzila ham garchi qadimdan mavjud bo’lsa hamki, keyingi
asrlarda tez-tez ro’y berayotganiga sayyora iqlimidagi global o’zgarishlar sabab
qilib ko’rsatiladi. Global o’zgarishlar — havo haroratining ko’tarilishi, parnik
gazlari hosil bo’lishi, isish ta’sirida ming-million yillik muzliklarning erishi
hisobiga dunyo ummoni sathi ortishini ham mutaxassislar inson omilining tabiatdagi
muvozanatga ta’siri tufayli yuz berayotganini ta’kidlaydilar.
2017-yilning o’tgan
to’qqiz oyi davomida esa insoniyat 5 marta to’fon, 3 marta yirik talafotli zilzila,
suv toshqinlariga duch keldi. Bu hodisalar oqibatida odamlar halok bo’ldi, shaharu
qishloqlar, aholi yashash manzillari vayron bo’ldi, dunyo iqtisodiyotiga milliardlab
dollar miqdorida zarar yetdi. Masalan, 29 may kuni Moskva shahri va viloyatida ro’y
bergan bir kunlik kutilmagan bo’ron (unga momaqaldiroq, jala, do’l va shiddatli
shamol «hamroh»lik qilgan) natijasida 18 nafar kishi halok bo’ldi, 170 odam jabrlandi.
Tadqiqotlarda qayd etilishicha, bunday hodisa Moskvada 1904 yildan beri kuzatilmagan.
Tabiiy ofat 300 aholi punktiga ta’sir ko’rsatdi — 16,5 ming uy, 1,4 mingta dacha
zararlandi. Moskva shahrida
27 mingdan ortiq daraxt sindi. 243 ko’p qavatli uy va ma’muriy bino zararlangan,
135 ta yoritish ustunlari, 2 mingta avtomobilga ziyon yetgan.
17-avgustda boshlangan
«Xarvi» tropik sikloni kuchli jala oqibatida vujudga keldi va Texasning janubi-sharqiy
qismida suv toshqinlariga sabab bo’ldi. Bu 2005-yilda Meksika qo’ltig`ida yuz bergan
«Katrina» to’fonidan keyingi eng yirik hodisadir. Uning oqibatida kamida 83 nafar
odam hayotdan ko’z yumdi, «CoreLogic» kompaniyasi ekspertlari hisob-kitobiga ko’ra,
to’fon yetkazgan zararni qoplash uchun hukumat 70 milliard dollar mablag` sarflashi
kerak bo’ladi.
30-avgust kuni Afrikaning
kontinental qismida kuchli tropik to’lqin paydo bo’lishi tufayli Kabo-Verde oroli
yaqinida «bosh ko’targan» «Irma» tropik sikloni kuzatuvlar tarixidagi eng ko’p davom
etgan va joriy yilgi to’fonlar mavsumidagi eng fojialisi bo’ldi. Garchi 24 soatdan
keyin u «biroz g`azabdan tushib», 5-kategoriyadan 2-kategoriyaga o’tgan bo’lsa-da,
5 sentyabrga kelib, yana xavflilikning eng yuqori darajasiga chiqdi. Shamol tezligi
soatiga 297 kilometrga yetdi va uning qudrati 2005 yildagi «Vilma» to’fonidan keyingi
eng kuchli siklonni qayd etdi. «Irma» to’foni quturib turgan kunlarda Atlantika
ummonida 2010-yildan beri kuzatilmagan holat ro’y berdi, ya’ni bir yo’la uchta siklon
— «Katya», «Irma» va «Xose» to’fonlari baravar qutqu solib turdi. 27-sentyabr holatiga
ko’ra, «Irma» tufayli qurbon bo’lganlar soni 124 nafarga yetdi. Bu hodisa iqtisodiyotga
60 milliard AQSh dollaridan
ortiqroq zarar yetkazdi. To’fon Barbuda, Sen-Bartelemi, Sen-Marten, Angilya, Virginiya
orollari, Terks va Kaykos hamda Bagam orollarining janubiy qismida vayronagarchiliklarga
sabab bo’ldi. Barbuda va Sen-Martendagi binolarning 90 foizdan ziyodroq qismiga
zarar yetdi, aholining teng yarmi hech narsasiz qoldi. Bundan tashqari, to’fon quturgan
kunlarda Kubaning shimoliy qirg`oqlariga yetib bordi, Gavana suv toshqinlari ostida
qoldi. Bu vaqtda xavflilikning 3-darajasiga tushgan bo’lsa-da, yana keskin ko’tarilgan
to’fon tufayli Kuba suvlarida 7 metrlik to’lqin kuzatilgan, shamol shiddati esa
soatiga 250 kilometrga yetgan. 10-sentyabrda to’fon Floridaga yetib keldi. Shtat
hukumati 6,3 million kishini evakuatsiya qilishga majbur bo’ldi. 10-11-sentyabr
kunlari esa to’fon shtatning g`arbiy sohillaridan o’tayotib, Florida-Kis arxipelagida
vayronagarchilik keltirib chiqardi, Mayami va boshqa shaharlarni suv bosdi. «Irma»
12 sentyabr kuni, harqalay, hovuridan tushdi.
16-sentyabrdan 6-oktyabrgacha davom etgan «Mariya» to’foni Dominika orolini vayron qildi. Oroldagi
binolarning 90 foizdan oshig`i zararlangan.
Kuchli siklon natijasida Gvadelupa, Martinika va Santa-Krus orollariga ham ziyon
yetdi. Boshlanganidan 4 kun o’tib, Puerto-Rikoga yetgan to’fon elektr energiyasi
ta’minoti va aloqa tizimini ishdan chiqardi. 3,4 million kishi elektrsiz qoldi.
Puerto-Riko gubernatori Rikordo Rosello elektr energiyasi ta’minotini tiklash uchun
oylar talab qilinishini aytdi. Shuningdek, «Mariya» tufayli yirikligi bo’yicha dunyoda
2-o’rinda turadigan «Aresibo» radioteleskopi ishdan chiqdi. 29 metrlik antenna sinib
tushdi, uning parchalari esa asosiy ko’zguga ziyon yetkazdi. To’fon oqibatida
78 kishi halok bo’ldi: Dominikada 30, Puerto-Rikoda 34, Gvadelupada 2, Gaitida
3, Dominikan respublikasida 5, Amerikaning Virginiya orolida 1, Kontinental shtatlarda
3 nafar odam zavolga yuz tutdi. 5 sentyabrda boshlanib, 25 sentyabrga qadar davom
etgan «Xose» to’foni Antil orollariga xavf soldi, harholda, uning natijasida qurbonlar
bo’lmadi.
O’tayotgan yilning
iyul oyidan sentyabrga qadar Janubiy Osiyoda ro’y bergan suv toshqinlari sabab minglab
odamlar halok bo’ldi, millionlab aholi yirik masshtabli suv toshqinidan zarar ko’rdi.
Bangladesh, Hindiston, Nepal va Pokistonni qamrab olgan tabiiy ofat musson yomg`irlari
tufayli kelib chiqdi.
Eng ko’p qurbon Hindistonda
kuzatildi — mingdan oshiq odam halok bo’ldi. Har yili Janubiy Osiyoda iyun-sentyabr
oylari musson yomg`irlari mavsumiga to’g`ri keladi, ammo bu yil yomg`ir odatdagidan
ko’p yog`di va keyingi yillarda kuzatilmagan yirik suv toshqiniga sabab bo’ldi.
Ekspertlar toshqinni oxirgi o’n yillikda yuz bergan shunday hodisalarning eng yirigi
ekanligini aytishmoqda. 2 sentyabr holatiga ko’ra, toshqin tufayli 1288 nafar odam
halok bo’lgan, 45 milliondan ziyodi esa qattiq zarar ko’rgan. YuNISEF ma’lumotlariga
qaraganda, bu raqamning 16 millionini bolalar tashkil qiladi.
Iqlim o’zgarishi
va taraqqiyot bo’yicha xalqaro markaz va boshqa ilmiy muassasalarning xulosalariga
ko’ra, mazkur tabiiy ofat iqlim o’zgarishini yanada murakkablashtirishi mumkin.
Markaziy Italiyada
18-yanvarda 5 balldan yuqori kuchga ega zilzila ro’y berdi. Abrutsso, Latsio, Marke
va Umbriya viloyatlarini qamrab olgan zilzilaning epimarkazi L’Akuila shahridan
25 kilometr shimoli-g`arbda bo’lib, 9 kilometr chuqurlikda yuzaga kelgan. 29 nafar
odam halok bo’ldi. Mehmonxonalar, uylar katta zarar ko’rdi. Meksikadagi Pueble
shahrida 19 sentyabrda ro’y bergan zilzila Rixter shkalasi bo’yicha 7,1 ballni tashkil
etdi. 363 kishining halokatiga sabab bo’lgan ofat oqibatida yana 6 mingdan ziyod
odam jabrlandi. 40 dan ortiq bino zarar ko’rdi.
7-sentyabrda Meksikaning
janubiy sohillarida, Pixixyapan shahridan 96 kilometr janubi-g`arbda ro’y bergan
8,1 ballik zilzila ham fojiali bo’ldi. Uning oqibatida mamlakat poytaxti
Mexiko jiddiy zarar ko’rdi, 65 nafar kishi hayotdan bevaqt ko’z yumdi, 200 ga yaqin
aholi jabrlandi. Meksika prezidenti bu zilzila mamlakatda asr davomida ro’y bergan
eng kuchli yer osti silkinishi ekanligini ta’kidladi. Bundan avval ushbu hududda
bunday hodisa 1787-yilda kuzatilgan bo’lib, silkinish magnitudasi
8,6 ballga teng bo’lgan.
Olimlarning bashoratlariga
ko’ra, kelajakda Yevropada tabiiy ofatlar ro’y berishi 50 martaga oshishi mumkin.
Italiyadagi Yevropa komissiyasining birlashgan tadqiqot markazi 1981-yildan
2010-yilgacha bo’lgan tabiiy ofatlarni tadqiq qildi va yuqoridagi xulosaga keldi.
28 mamlakatdagi sunami, suv toshqini, o’rmon yong`inlari, qurg`oqchilik va bo’ron
kabi hodisalarni o’rgangan ekspertlar Yevropada tabiiy ofatlardan ziyon ko’rganlar
soni yildan-yilga ortib borishini aniqlashdi. Asr boshida bu ko’rsatkich 2-3 million
odamni ko’rsatgan bo’lsa, asr so’ngiga borib, raqam 351 millionni tashkil etishi
mumkin. 2016 yilda sayyoradagi iqlim holatiga bag`ishlangan dokladda Yer ekstremal
hududga aylanib borayotgani qayd etilgan edi va bunga sabab qilib, tabiiy ofatlar,
ularning kutilmagan tarzda, kutilmagan hududlarda ro’y berayotgani
ko’rsatilgandi.
Albatta, yuqorida
sanalgan hodisalar tabiatning insoniyatga jiddiy tahdidi bo’lib, uni atrof-muhitga,
iqlimga salbiy ta’sir ko’rsatmaslikka undayotganday. Shundan kelib chiqib, odamlarni
bu xatarli tahdiddan ogoh etish, tabiiy ofatlar xavfini kamaytirishga
erishish maqsadida 1989-yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan oktyabr oyining ikkinchi
chorshanbasi tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish kuni deb e’lon qilingan. 2009-yildan
boshlab esa har yili 13-oktyabr — Tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish xalqaro kuni
sifatida nishonlanadigan bo’ldi. Maqsad — aholi va davlatlarning tabiiy ofatlarga
bardoshliligini oshirish, ularning iqlim o’zgarishlariga moslashishlarini ta’minlash,
aholining tabiat-ekologiya borasidagi bilimlarini mustahkamlash. Zero, kutilmagan
ofatga tayyor turish, bunday paytda to’g`ri harakatlanish tabiiy falokatlar oqibatini
biroz bo’lsa-da yumshatishda muhim omil hisoblansa, har bir odamda atrof-muhitga
to’g`ri munosabatni shakllantirish orqaligina tabiatning tahdidini
kamaytirish mumkin bo’ladi.
Manbalar
asosida Xurshida ABDULLAYEVA tayyorlagan.
«Qashqadaryo» gazetasidan olindi.
