Surtsey
Dengiz ostidan
otilib chiquvchi vulqonlar ham bo‘ladi, lekin bunday hodisa kam uchraydi.
Dengiz ostidan otilib chiquvchi vulqonlardan suv o‘rtasida tanho orollar
vujudga kelishi mumkin. 1963-yil 13-noyabrda Islandiya poytaxti Reykyavikdan
112 kilometr janubi sharqda suv betidan 130 metr chuqurlikda paydo bo‘lgan
Surtsey shunday vulqonlardan biridir.Vulqon otilishining dastlabki
darakchisi oltingugurt hidining tarqalishi bo‘ldi. Keyin shu joydagi suvning
harorati ko‘tarila boshladi. 14-noyabrda dengiz tubida 300-400 metrlik yoriq
paydo bo‘ldi. Suvdan tutun chiqa boshladi. Tutun ustunining balandligi 100
metrdan 500 metrgacha, hatto 1000 metrgacha bordi. To‘satdan suv betida vulqon
konusi - orol paydo bo‘ldi. Bu orolni islandiyaliklar Surtsey deb atadilar.
Dastlabki kuni orol soat sayin kattalashib bordi. 15-noyabrda orolning suvdan
chiqib turgan qismining balandligi 10 metrga, 16-noyabrda 40 metrga va uzunligi
550 metrga, 19-noyabrda balandligi 60 metrga, uzunligi 600 metrga yetdi.
Vulqon otilishi to‘xtagan paytlarda
uning og‘zi (krateri) yemirilib, ichiga dengiz suvi to‘lar, otilish boshlanishi
bilan yana krater paydo bo‘lardi.
28-dekabrda
Surtseydan 2,5 kilometr shimoli sharqiy tomonda boshqa suvosti vulqoni otildi.
1964-yili 4-aprelda portlar to‘xtab, suv ustiga chiqib qolgan vulqon
krateridan olov aralash kul otilib, lava chiqa boshladi. Lava kraterda qaynab-qaynab 50-100 metrcha balandga ko‘tarilib dengizga oqib tushardi. Suvga
tushishi bilan qattiq jazillab parchalanib ketardi. Lava atrofidagi suv
shiddat bilan qaynar, bug‘lar osmonga ko‘tarilar edi. Lava oqib chiqishi shu
taxlitda bir yildan ortiq, 1965-yil may oyigacha davom etdi.
1965-yili 22-mayda
yana yangi suvosti vulqoni otildi, uning otilishi oktabrgacha davom etdi.
Natijada Surtseydan 600 metr sharqda maydoni 0,2 kvadrat kilometr, balandligi
70 metr keladigan yangi orol hosil bo‘ldi. Bu orol 24-oktabrga qolmay g‘oyib
bo‘ldi - uni dengiz suvi yuvib ketdi. Shu yili 26-dekabrda Surtseydan 800 metr
janubi g'arbiy tomonda yana suvosti vulqoni otilib, yangi orol vujudga keldi.
Ko‘p o'tmay bu orol ham g‘oyib bo‘ldi.
1966-yil 19-avgustda
Surtseyning dastlabki kraterida uzunligi 200 metr keladigan yoriq paydo
bo‘lib, vulqon yana jonlandi. 1967-yil 1-yanvariga kelib lava chiqayotgan
yoriqning uzunligi 400 metrga yetdi. Lava
chiqishi susayayerdi. Surtsey oroli biroz kattalashib, chekkalari soviy
boshlashi bilan uni «ziyorat qiluvchilar» ham topilib qoldi.
Shuhratparastlardan, «orolni birinchi bo‘lib kashf etdi» degan nomni olishga
intiluvchilardan birinchi bo‘lib «Pari match» nomli fransuz jumalining bir
guruh jumalistlari hayotini xavf ostida qoldirib, tavakkal qilib orolga qadam
qo‘ydilar... Ular sochlari kuyib, qimmatbaho foto va kinoapparatlarini tashlab,
qochib qoldilar. Bir haftadan so‘ng orolga 7 ta islandiyalik «dovyurak» tashrif
buyurdi; orolga tushayotganlarida ularning kemalari to‘ntarilib ketdi... Vulqon
kullari ostidan arang chiqib olib, ular ham juftakni rostladilar. 1964-yilning
oxirida butun vujudi bilan sarguzashtga berilgan bir fransuz yigiti Robinzon
Kruzo jasoratini takrorlamoqchi bo‘lib, orolda qolmoqchi bo‘ldi. Uni oroldan
arang olib ketishdi.
