Pigmeylar - katta o‘rmonning mitti hokimlari
Qadim
zamonlardan beri Nil daryosining boshlanish joylaridagi o‘rmonlarda
allaqanday baquvvat mitti xalq — pakana qora tanlilar istiqomat qilishi haqida
Yevropada har xil ertaklar to‘qilgan. Gomer ham uzoq shimoldan uchib keluvchi
turnalar bilan jang qiluvchi qandaydir mard mitti xalqlar haqida yozib
qoldirgan. Nil daryosi boshlanadigan joyda yashaydigan mitti xalqlarni
Aristotel ham tilga olgan.
XIX asrning
oxirlaridagina bu mitti xalqlarni ko‘rishga va ular haqida aniq ma’lumot
olishga muyassar bo‘lindi. 0‘tib bo‘lmaydigan ekvatorial o‘rmonni tasavvur
qiling. Bahaybat daraxtlar qadimiy qo‘rg‘onlardek qad ko‘tarib turibdi. Yo‘g‘on
kabellarni eslatuvchi chirmoviqlar uchi osmonga cho‘zilib ketgan ana shu
baland daraxtlami o‘rab olib bir-biriga chalkashtirib yuborgan. Rang-barang
tekinxo‘r o‘simliklar daraxtlaming shoxlariga chirmashib ketgan. Quyosh nuri
deyarli tushmaydigan, nam va inson uchun xavfli yowoyi hayvonlar izg‘ib yurgan
shunday o‘rmonda kishilar yashashi mumkinmi? Ha, shunday o‘rmonlarda
yashaydigan odamlar bor. Bular — pigmeylardir. Pigmeylar insonlaming eng past
bo‘yli toifasidir. Ular haddan tashqari chaqqon, epchil, jur’atli, olijanob,
bolalardek ishonuvchan xalqdir. «Pigmeyos» yunoncha so‘z bo‘lib, «tirsak
balandligiday odamlar» degan ma’noni bildiradi.
Pigmey
qabilalari Afrika ekvatorial o‘rmonlarida Kongo, Ogava va Ituri daryolari
yaqinida yashaydilar. Pigmeylarning soni taxminan 80 ming nafar bo‘lib, yarmisi
Albert ko‘lining g‘arb tomonidagi Ituri daryosi qirg‘oqlarida, o‘zga insonlarning qadami yetmagan o‘rmonlarda yashaydi.
Pigmeylarning
bo‘yi 140-150 santimetr atrofida bo‘ladi. Badanining rangi boshqa
afrikaliklamikidan ochroq, oltinsi- mon qoramtir jigarrangdir. Ularning o‘z
«milliy kiyimlari» bor: erkaklar beliga charm yoki mo‘yna belbog‘ bog‘laydi.
Belbog‘- ning old tomoniga daraxt po‘stlog‘idan tayyorlangan dag‘al mato, orqa
tomoniga esa bir bog‘lam barg osib qo‘yiladi. Ayollar esa faqat old tomonni
bekitadigan lungi bilan kifoyalanadi.
Pigmeylar o‘z
qadrini tushirmaydi, ammo juda tortinchoq bo‘ladi. Er-oila boshlig‘i. Ular
qishloqlarini yalanglikda va daraxtlardan tozalangan joylarga quradi, kulbalari
novdalardan to‘qilgan, tomlari barglar bilan yopilgan bo‘ladi. Kulba qurish,
ularni keragicha tuzatib turish ishlari bilan ayollar shug‘ullana- di,
turmushga chiqmagan qizlar bunday ishlarga yaqin yo‘latil- maydi. Erkaklar
quriladigan kulba o‘mini belgilab beradi. Shu bilan ularning qurilishdagi ishi
nihoyasiga yetadi, qolgan ish- laming hammasini ayollar bajaradi. Pigmeylar
kulbalarining tomini ko‘pincha banan yaproqlari bilan yopadilar. Kulba ichida
to‘kilgan bambuk poyalari karavot, ko‘rpacha yoki ko‘rpa vazifasini bajaradi.
Bambuk barglarining bog‘lami yostiq o‘mida ishlatiladi.
Ularning asosiy
quroli kamon, o‘q-yoy, nayzadan iborat. Kamon ipi chirmovuqdan qilinadi,
o‘qning uchiga temir nayza qadaladi, nayza uchiga o‘simlikdan tayyorlangan
zahar surtiladi. Olq uchiga qadaladigan temir nayza va sopol
idishlami ular qo‘shni qabilalardan boshqa narsalarga almashlab oladilar.
Pigmeylar
oziq-ovqat g‘amlamaydi. Ovlangan hayvonning go‘shtini shu kuniyoq yeb
tugatadilar, buzilmasligini bilsalar, ertagi kungacha qoldiradilar.
Ko‘pchilik
erkak va ayollar har kuni barvaqt ovga chiqib ketadi. Qishloqda qolganlar esa
qishloq aholisiga «kiyim» tikish uchun daraxt po‘stlog‘idan mato to‘qiydi.
Mato uchun kerakli tola maxsus daraxt (masalan, fizo daraxti) po‘stlog‘idan
olinadi. Tolani va undan «to‘qilgan» matoni chiroyli qilib xilma-xil rangda bo‘yashadi.
Pigmeylar olovni o‘chirmay saqlaydi. Chaqmoqtoshdan olov chiqarish qiyin
bo‘lganligidan ular boshqa joyga ko‘chganlarida yonib turgan olovni ham o‘zlari
bilan olib ketadilar.
Pigmeylar —
o‘rmon ko‘chmanchilaridir. Ular bir joyda yarim yil yoki bir yilcha istiqomat
qiladi, tevarak-atrofdagi yovvoyi qushlar, ovlanadigan hayvonlar tugagandan
keyin omonat uy-joylarini ko‘tarib boshqa joyga — ovlash uchun hayvonlar,
qushlar ko‘proq joyga ba’zan yuzlab kilometr yo‘l yurib boradilar.
Pigmeylar urf-odatiga ko‘ra biror
pigmey vafot etsa, o‘rmon ularni yoqtirmagan hisoblanadi. Demak, bu joydan
darhol ketish kerak. Shuning uchun qishloqda biror kishi vafot etsa, marhumni
o‘z kulbasi ichiga dafn etib, shu kuni kechasi bilan maxsus raqslarni bajarib
marhumning ma’rakasini o‘tkazadilar, ertasiga boshqa joyga ko‘chib ketadilar.
0‘rmon
hamma vaqt zax, havosi juda nam bo‘lganligidan pigmeylar tunda, ayrim vaqtlarda
kunduzi ham gulxanda isinadilar. Gulxan pigmeylami vahshiy hayvonlardan,
o‘rmondagi chumolilardan ham himoyalaydi. Pigmeylar organizmi ayni o‘rmon
sharoitida yashashga moslashgan. Qizig‘i shundaki, quyosh nuri ularga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi, oftobda ko‘proq tursalar, ularni oftob uradi va pigmeylar
kasal bo‘lib qolishadi.
Kechqurun
ovdan boy o‘lja: to‘ng‘iz, kiyik yoki boshqa hayvonni ko‘tarib kelayotgan
ovchilarni qishloq aholisi katta xursandchilik va qiyqiriqlar bilan kutib
oladi. Ammo ov hamma vaqt ham o‘ngidan kelavermaydi. Shunday hollarda pigmeylar
motamsaro bo‘lib yuradi.
Erkaklami
ovga kuzatuvchi ayollar bolalarini yonboshlariga boylab, boshlariga
chirmovuqdan to‘qilgan savat ko‘tarib, savatga yo‘l-yo‘lakay xo‘raki o‘simlik
barglari va mevalarini teradilar; ular yo‘lda to‘xtamay va yurishini
sekinlatmay, mevadan tashqari yo‘lida uchragan qo‘ziqorin, hasharot, hatto
ilonlami ham savatga yig‘ib boradi, yovvoyi asalarilarning asali uchrab qolgudek
bo‘lsa, chaqqonlik bilan barglarga o‘rab, uni ham savatga joylashadi.
0‘lja
qat’iy belgilangan tartib-qoida bo‘yicha taqsimlanadi. Hayvonning terisi shilib
olinadi, go‘shti nimtalanadi va taqsimlanadi. Go‘sht taqsimlash paytida ovchi
aralashmay chetda o‘tiradi. Go'shtning dastlabki, eng yaxshi qismi hayvonni
ovlagan kishiga, undan keyin qurol yoki it egasiga beriladi, qolgani esa
boshqalarga taqsimlanadi. Ovga katta hissa qo'shgan kishining ulushi ham katta
bo‘ladi.
Ayollar
go‘sht bo‘laklarini novdalarga tortib o‘tda pishiradilar. Pishgan go‘shtni
yaproq ustiga qo‘yib iste’mol qiladilar.
Pigmeylar
usta ovchi va mohir mergan bo'ladi. Dehqonchilik qilishni ular bilmaydi.
Fil
ovlash pigmeylar hayotida alohida ahamiyatga ega. Barcha pigmeylar ham fil
ovlash sharafiga muyassar bo‘laver- maydi. Sovuqqon, jasur va chaqqon
pigmeygina fil ovlashga layoqatli ovchi hisoblanadi. Fil ovlovchining yoshi
ulg‘ayib, chaqqonligi kamaya boshlagach, u muayyan yoshdan keyin kiyik,
to‘ng‘iz yoki boshqa mayda hayvonlar ovlash bilangina cheklanadi.
Har
bir pigmey qishlog‘ida fil ovlaydigan «guruh» bo‘ladi. Binobarin, deyarli har
bir oila a’zolaridan biri bu bahaybat hayvon bilan olishuv chog‘ida qurbon
bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Fil ovlash uchun maxsus tayyorgarlik talab etiladi.
Ovchilar ilohiy kuchlarga ibodat qilishi, yovuz kuchlardan rahm-shafqat
so‘rashi, butun qishloq xalqidan ruhiy madad olishi, bundan tashqari hal
qiluvchi onlarda kishini tetiklashtiruvchi ichimlik ichishi lozim.
Fil
oviga chiqiladigan kuni ertalab pigmeylar kola sharbati ichadilar va tezgina
nonushta qilib o‘rmonga jo'naydilar (bu sharbat kola o‘simligi urug‘idan
tayyorlanadi). Ovchilar ko‘pincha 3-5 kishi bo‘lib yurishadi.
Ovchilar
o‘rmonda fillarni axtara boshlaydilar. Odatda, tush paytigacha fillar uchrab
qoladi. Yakka filga hujum qilish osonroq, albatta. Lekin fillar poda-poda
bo‘lib yuradi. Pigmeylar ov qilishga mo‘ljallangan filni kuzatish bilan birga
boshqalarini ham e’tibordan chetda qoldirmaydilar. Ular podani kuzatib borib,
ov qilinadigan qulay joyni belgilaydilar. Odatda, tishi uzun fil ovlanadi,
chunki uzun tishga ko‘p va qimmatbaho mollar almashish mumkin. Qat’iy bir
fikrga kelingach, ovchilar yuz metrlar chamasi chetga o‘tib, kuch- g‘ayrat
to‘plab olish uchun chekadilar. Shundan keyin o‘zlarini jangga tayyor deb
biladilar. Ovchilar tush paytidagi issiqda mudrab turuvchi fillar orasiga kirib
yashirinadilar, ovlanishi lozim bo‘lgan filning yoniga sekin-asta
yaqinlashaveradilar. Fillar odamlar hidini sezib qolmasligi uchun ovchilar
badanlariga fil tezagini surtib, ularga shamolga teskari tomondan
yaqinlashadilar. Shunda fillar ovchilar hidini sezmay qoladi.
Ovchilar
juda past bo‘yli bo‘lganligidan bahaybat fillar yonida ko‘zga uncha
chalinmaydi, shunga ko‘ra fillar ularga deyarli e’tibor bermaydi. Pigmeylami
chetdan kuzatgan kishiga, yer sharidagi bu mitti xalq bahaybat fillarga
hujum qiladi, desa u ishonmaydi, albatta. Aslida pigmeylar filga hujum qilib,
uni o‘ldiradi. Ovchilar filning ostiga kirib qomini yorib tashlaydilar,
ko‘pincha orqa oyoqlari payiga nayza sanchadilar. Payiga nayza qadalgan fil
yurolmay, podadan qolib ketadi. 0‘tirib qolgan filning xartumini chopib
tashlaydilar, shundan so‘ng fil holdan toyib, halok bo‘ladi.
Fil ovlanganda pigmeylar bir necha kun bazm
qiladilar.
Pigmeylar
yashaydigan nam va diqqinafas o‘rmonlami tark etib bir kun yurilsa, Afrika
Shveysariyasiga yetib kelinadi. Bu yeming havosi toza, beg‘ubor, quruq.
Kunduzlari ortiqcha issiq emas, tunlari salqin boiib, kishiga orom
bag‘ishlaydi. Ana shunday joyda manda qabilalaridan biri - vatusslar yashaydi.
Erkak
vatussning bo‘yi 2-2,5 metr keladi. Odatda, daroz odam qo‘polroq va beso‘naqay
bo‘ladi; vatusslar bunday emas. Bu bahaybat odamlaming kelishgan qaddi-qomati,
mardona- vor, salobatli ko‘rinishi, yengil qadam tashlab yurishi kishini
hayratda qoldiradi.
Vatusslar
bayram kunlari kumush va tilla rangda tovlanib turadigan yoki keng qizil yo‘lli
oq gazlamadan tikilgan uzun kiyim kiyadi. Bu kiyimlar o‘zlariga juda yarashib
turadi. Vatusslar orasida to‘la erkak yoki ayolni uchratmaysiz, ammo
bolalarining hammasi lo'ppi, do‘ndiq boiadi. Bolalarga yoshligidan yangi
sog‘ilgan sut yoki qatiq ko‘p ichiriladi.
Bolalar katta
bolganlarida ham sutli mahsulotlar ular ovqatining asosiy qismini tashkil
etadi. Sutli ovqatlarga banan, sabzavot, ba’zan go‘sht qo‘shiladi. To‘yimli
ovqat yeganligidan bolalar tez o‘sib rivojlanadi.
Vatusslar - tug‘ma chorvador; shunga
ko‘ra ularning hayotida mollar birinchi darajali ahamiyatga ega. Ular
o‘zlarining shoxli mollari - zebularga haddan tashqari mehribon. Bayramlarda
«Mollar namoyishi» o‘tkaziladi. Egalari o‘z mollarining barcha fazilatlarini
baland ovoz bilan aytib, ko‘riklar o‘tkazadilar.
