Gorillalar
Tog‘da
yashaydigan gorillalar to‘g‘risida olimlarga 1903-yilgacha hech narsa ma’lum
bo`lmagan. Havaskor nemis tabiatshunosi V.Vaumgertel g‘orda yashaydigan gorillalarni
Ruvenzorida uzoq vaqt kuzatadi. U gorillalarga yuzma-yuz keladi. Bu
tabiatshunosning aytishicha, tog‘ gorillalari odamsimon maymun bo‘lib,
ko‘pincha uchtadan oltitagacha guruh-guruh bo‘lib yashaydi. Ayrim hollarda
ularning guruhida o‘n sakkiz- tagacha maymun bo‘ladi. Har bir guruhga katta
yoshdagi kuchli erkak maymun «sardorlik» qiladi; «sardor» yo‘д boshlaydi, dam
oladigan, tunab qolinadigan joyni tayinlaydi. Erkak gorillalar urg‘ochi
gorillalarga hukmdorlik qiladi. Urg‘ochilar yosh avlodni nazorat qilib boradi.
V. Vaumgertel shunday deydi:
«Kunlardan birida kichikroq soy bo‘yidagi so‘qmoqdan
gaplashib ketayotgan edik, shox-shabbalaming shitirlashi eshi- tilib qoldi.
Yo‘lboshlovchi Roybenning so‘zi og‘zida qolib, menga: «To‘xtang!» — deb ishora
qildi. Royben bilan oramizda kattakon bir gorilla paydo bo‘ldi. Changalzordan
uning ketidan bolasi bilan urg‘ochi gorilla ham chiqib keldi. Ular to‘xtashdi.
Erkak gorillaga nimadir yoqmadi, shekilli, shubhalanib, u yoq bu yoqqa qarab
bizni ko‘rib qoldi. Keyin ehtiyotkorlik bilan so‘qmoq yo‘lning boshqa tomonidan
yana changalzorga kirib ketdi. Urg‘ochi gorilla ham unga ergashdi, ammo bolasi
to‘xtab qoldi. Balki u bolalarga xos qiziquvchanlik bilan bizni yaqinroqdan
ko‘rmoqchi bo‘lgandir; balki biz uning qisqa hayotida uchragan dastlabki
odamlardirmiz. U dovdirab atrofga qaray boshladi. Shu payt onasi qaytib kelib,
uning qo‘lidan ushlab oldi-da, yaxshigina tarsaki tushirib, o‘rmonga olib kirib
ketdi.
Gorillalar odam borligini sezishsa,
darhol ko‘zdan g‘oyib bo‘lishadi. Xavfni sezib qolishsa, oila boshlig‘i
oldinroq jo‘nab, dushmanini vahimaga solish uchun uning yaqinroq kelishini
poylab turadi. Bizning uchrashuvda ham xuddi shunday bo‘ldi. Qalin
changalzordan qisqa hurish, keyin kishini vahimaga soladigan o‘kirish ovozi
eshitildi. Gorillaning qattiq bo‘kirganini bir milya naridan ham eshitish
mumkin edi. Shox-shabbalarning, novdalaming shitirlashi anchagacha eshitilib
turdi. Yana bir bo‘kirishdan so‘ng barabanning do‘pir-do‘piriga o‘xshash ovoz
keldi. 0‘kirish va do‘pir-do‘pirlar takrorlanaverdi. Shunday vaqtda jo‘nab
qolmasang, gorilla changalzordan chiqib odamga tashlanishi ham mumkin. Lekin
bizdagi qiziquvchanlik ustun chiqdi. Biz barglar orasini sekin-asta ochib
qarasak, gorilla g‘azablanib biz tomonga tikilib turibdi. Uning ko‘zlariga qon
to‘lgan. Royben yerda sudralib gorillaga yaqinroq bordi va ishora bilan meni
ham chaqirdi. Men boshda ikkilanib turdim, keyin xuddi sehrlangandek,
Roybenning ketidan sudralib bordim. Taqdirimni ko‘r-ko‘rona unga topshirdim.
Gorilla og‘zini
katta ochib, quloqni batang qiladigan ovoz bilan yana bo‘kirdi. Roybenning
sovuqqonligiga qoyil qoldim. Yana barabanning do‘pir-do‘pirini eslatuvchi ovoz
eshitildi. Qarasam, gorilla o‘zining ko‘kragiga mushti bilan urayotgan ekan.
Do‘pir-do‘pir shuning ovozi bo‘lib chiqdi. Gorilla oilasi xavfsizroq joyga
yetib olguncha dushmanini alaxsitib turish uchun shunday qilar ekan.
Unga yanada yaqinroq bordik, shunda u
o‘zining eng so‘nggi nayrangini ko‘rsatdi: ikki metrdan ham balandroq qaddini
rostladi, beso‘naqay uzun qo‘llari bilan daraxtni shoxidan ushlab silkita
boshladi. Uning bu qilig‘i ham dushmanini vahimaga solmagach, u daraxt
shoxlarini sindirib, atrofga ota boshladi. Vaziyat jiddiylashdi, endi Roben
orqasiga bekinmasam bo‘lmaydi, deb turganimda gorilla orqa-oldiga bir qarab
oldi-da, sheriklari ketidan changalzorga kirib ketdi».
