Geosiyosiy bosqichlar
Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtayi nazardan
geosiyosiy bosqichlarning yoki ma’lum bir kuchlarning navbatma-navbat almashinib kelishi
sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga, ta’sir
doirasiga va chegaralariga ega bo‘ladi.
Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni
nazoratda tutish tamoyili olingan.
Bu bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya
va Avstriya-Vengriya imperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi (imperiya
sifatida 1876-yilda e’tirof etilgan bo‘lsa ham), Germaniya imperiyasi
(1871-yildan), XIX asrning o‘rtalaridan jahon kuchlari markazi
sifatida Fransiya (qonuniy jihatdan respublika hisoblanar edi) o‘zini namoyon
eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni «Usmonli turklar imperatori»
maqomini qabul qildi.
Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va
boshqa ko‘rinishdagi nizolari, goh bir markazning rivojlanishi (AQSH,
Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yo ta’sir doirasining pasayishi
(Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi.
Bu bosqichdagi eng yirik voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning
shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq «Uchlik ittifoqi» hisoblanib, unga
Germaniya, Avstriya - Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq
Antanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan
edi.
«Uchlik ittifoqi»ning Birinchi jahon urushida (1914-1918)
parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan
xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o‘zgarishiga olib
keldi. Kuchli siyosiy markaz bo‘lib hisoblangan Germaniya, Avstriya-Vengriya,
Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning
parchalanishidan paydo bo‘lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal
shartnomasining mualliflari o‘z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib
oldilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga,
dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi.
G‘olib davlatlar siyosatchilari nuqtayi nazaridan Rossiya uchun
Yevropada joy yo‘q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan
Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g‘olib
davlatlar tomonidan bo‘lib olindi. AQSH Prezidenti Vilsonning rejalariga ko‘ra
Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo‘linishi kerak edi. Masalan,
Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O‘rta Osiyo esa biron-bir
Yevropa davlatining protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning
o‘zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo‘lmagan qaram davlat tuzish
ko‘zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o‘z
qo‘shinlarini Rossiya hududiga kiritdi.
Birinchi jahon
urushida eng katta yutuqqa AQSH burjuaziyasi erishdi. U o‘z kuchini his qilgan
holda 1922-yilda Vashington konferensiyasida AQSH Angliya bilan bir qatorda
harbiy dengiz flotiga ega bo‘lish huquqini qo‘lga kiritdi.
Millatlar ligasi yordamida g‘olib davlatlar tomonidan Germaniya va
Rossiya o‘rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo‘lgan bir
guruh davlatlardan iborat «sanitar kordon» tashkil etildi va bu bilan ikki
yirik davlatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalariga chek qo‘yildi. Ikkinchi jahon urushi Versal tinchligiga chek qo‘ydi. Urushning
barcha qiyinchiliklarini sobiq Ittifoq o‘z bo‘yniga oldi, lekin ushbu
urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatdan mustahkam bo‘lib chiqdi. O‘z
tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yirik geopolitik blokni tashkil
etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida
parchalash uchun yarim asr vaqt sarflandi.
Potsdan bosqichi 1945-yildan
boshlandi. Berlin
shahri yaqinida joylashgan bu shaharchada imzolangan shartnoma Germaniya va
uning ittifoqchilari ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng Yevropadagi kuchlar
muvozanatini o‘zida aks ettirdi, yangi geosiyosiy kuchlarning holatini, yangi
chegaralarni aniqlab berdi. Shartnoma jahonning ko‘pqirralikdan biopolyar
tizimga o‘tganligidan dalolat berar edi. Ya’ni bir tomondan, kontinental
(quruqlik) kuchlarini namoyon qiluvchi sobiq Ittifoq va uning ittifoqchilari,
ikkinchi tomondan, ko‘proq dengiz kuchlarini o‘zida namoyon qiluvchi AQSH va
uning ittifoqchilari geosiyosat olamida tan olindi. Bu ikki qutbning
qarama-qarshiligi Potsdan bosqichining mazmunini aniqlab berdi. Uning
ahamiyatga molik tomoni shunda ediki, ikkita yirik qutbning qarama-qarshiligi
«sovuq» va yadro urushlari o‘rtasidagi muvozanatda kechdi. Sobiq Ittifoq
iqtisodiyoti tashqi o‘zgarishlar va rivojlanishlarga nisbatan moslashuvchanlik
darajasi past bo‘lganligi uchun inqirozga yuz tutdi.
Belovej davri yangi
davlatlarning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Birinchi navbatda
jahonning yangi hukmdorlari «barxatli» va ma’lum kuchga tayangan holda sobiq
Ittifoq atrofida, so‘ngra Rossiyada yangi jahon qoidalarini
shakllantirmoqdalar. Ular Versal shartnomasi qoidalariga asoslangan holda ish
yuritmoqdalar.
Foydalanilgan manbalar:
