Rasmiy nomi — Afg‘oniston Respublikasi. Poytaxti — Kobul. Hududi — 652090 km.kv Davlat tili doriy (50%), pushtun (35% aholi so‘zlashadi). Dini — islom. Pul birligi — afg‘oni.
Geografik joylashuvi va tabiati. Osiyoning janubi g‘arbidagi davlat. Janubda — Pokiston (chegara uzunligi 2430 km), g’arbda — Eron (936 km), shimolda — Tojikiston (1206 km), Turkmaniston (744 km) va O’zbekiston (137 km), sharqda — Xitoy (76 km) bilan chegaradosh. Tog’lar mamlakat hududining 75% ini egallaydi. Asosiy tog‘ tizimi — Hindikush — Afg’onistonning shimoli sharqida joylashgan. Afg‘onistonning eng yuqori nuqtasi — Novshak tog‘i (7475 m). Shimoli va janubi g‘arbida Baqtriya, Registon, Dashti-Margo tekisliklari mavjud. Yirik daryolari — Amudaryo, Hilmand, Herirud, Kobul. Foydali qazilmalari — tabiiy gaz, neft, ko‘mir, mis, oltingugurt, sink, temir rudasi, qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar. Haydaladigan yerlar — 12%, yaylov va o‘tloqlar — 46%, o‘rmon va butazorlar — 3%.
Iqlimi — kontinental, subtropik. Mamlakatda cho‘l va chala cho‘l o‘simliklari ko‘p, 1800 metrdan balandlikda ignabargli o‘rmonlar, janubda esa xurmo va sitrus daraxtlari o‘sadi. Yovvoyi hayvonlardan tog‘ echkilari, bo‘rilar, shoqollar, ayiqlar, ohular, tulkilar, yovvoyi mushuklar uchraydi.
Davlat tuzilishi, siyosiy partiyalari. Davlat boshlig‘i — prezident. Davlat 30 viloyatga bo‘lingan. Mustaqillikka 1919-yil 19-avgustda erishgan. Milliy bayramlari: 19-avgust — Mustaqillik kuni, 4-may — Xotira kuni. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — bir palatali parlament. Asosiy siyosiy partiyalari: Afg‘oniston Islom jamiyati, Afg‘oniston Islom partiyasi va h.k.
Iqtisodi, transport kommunikatsiyalari. Iqtisodi asosan qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan. Eksportga tabiiy gaz, meva va yong‘oq, qoida to‘qilgan gilamlar, movut, paxta, qorako‘l chiqaziladi. Oziq-ovqat va neft mahsulotlari import qilinadi. Sanoati sust rivojlangan. Qishloq xo‘jaligida natural xo‘jalik hukmronlik qiladi.
Temiryo‘llari uzunligi — 24,6 km; avtomobil yo’llari — 21000 km; asosan Amudaryodan o‘tadigan suv yo‘llari uzunligi 1200 km (500 tonnagacha bo`lgan kemalar suzishi mumkin).
Tarixi. Eron, Xitoy va Hindistonga boradigan yo’llarda joylashgan Afg‘oniston Iskandar Zulqarnayn, hindlar, forsiylar, arablar, mo‘g‘ul-tatarlar, Bobur tomonidan zabt etilgan edi. 1747-yilda Ahmadshoh boshliq dastlabki afg‘on davlati tuziladi. Durroniylar sulolasi 1818-yilgacha, aniqrog‘i, Buyuk Britaniya Afg‘onistonni o‘z nazorati ostiga olgunga qadar hukmronlik qilgan. 1919-yilda hokimiyatni egallagan Omonulloxon Sovet Rossiyasi yordamida mustaqilligini e’lon qiladi. 1929-1973-yillarda hokimiyat Nodirshoh sulolasi qo‘lida bo‘lgan. 1978-yilgi navbatdagi harbiy to‘ntarishdan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan Muhammad Taraqqiy Afg‘onistonni demokratik respublika deb e’lon qiladi. 1979-yili hokimiyat tepasiga kelgan Babrak Karmalni qo`llash uchun sovet qo’shinlarining «cheklangan kontingenti» mamlakatga kiritiladi. 1986-yilda uning o‘rniga Najibullo keladi. Afg‘on qurollangan muxolifatchilariga qarshi kurashda 15000 sovet askari halok bo‘lgan. 1989-yilda sovet qo‘shinlari Afg‘onistondan chiqarilgandan keyin ham hukumat va mujohidlar o‘rtasidagi kurash davom etgan. Pokiston yordamida hokimiyat Tolibon islom harakati qo`liga o‘tadi. 2001-2002-yillarda AQSH boshchiligida tolibonlarga qarshi olib borilgan antiterroristik harakat natijasida hokimiyat demokratik fuqarolar hukumati qo’liga o‘tdi.
XIX asr oxiridagi Afg‘oniston va “Katta o‘yin”
Afg‘oniston o‘zining strategik geografik o‘rniga ko‘ra XIX asrda Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyalari o‘rtasidagi raqobat markaziga aylandi. Bu raqobat tarixda “Katta o‘yin” nomi bilan mashhur. Britaniya Afg‘onistonga ta’sirini kuchaytirish uchun uch marta urush olib bordi. Bu janglar tarixda Anglo-afg‘on urushlari nomi bilan tanilgan.
Mustaqillik va Afg‘oniston qirolligi
1919-yil 19-avgustda Amonulloh-xon Afg‘oniston mustaqilligini e’lon qildi. Shu bilan mamlakat Sovet Rossiyasi bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan birinchi davlat bo‘ldi. 1926-yilda Afg‘oniston to‘liq mustaqil davlat sifatida tan olindi. 1929-yilda esa mamlakatda Qirollik Afg‘onistoni tuzildi. 1933-yilda taxtga Muhammad Zahir-shoh chiqdi va u 1973-yilgacha hukmronlik qildi.
Respublika davri va Saur inqilobi
1973-yil 17-iyulda davlat to‘ntarishi sodir bo‘ldi va qirollik tugatilib, Respublika e’lon qilindi. Prezident Muhammad Daud islohotlar o‘tkazishga harakat qildi, ammo mamlakatda beqarorlik davom etdi. 1978-yil aprelida sodir bo‘lgan Saur (Aprel) inqilobi natijasida hokimiyatni Afg‘oniston Xalq-demokratik partiyasi egalladi. Shu davrdan boshlab mamlakatda fuqarolar urushi boshlandi.
Sovet davri va urush (1979–1989)
1979-yil 27-dekabrda Sovet qo‘shinlari Afg‘onistonga kiritildi. Ular mahalliy kommunistik hukumatni qo‘llab-quvvatladi. Bu urush 10 yil davom etdi va afsonaviy mujohidlar harakati Sovet qo‘shinlariga qarshi kurashdi. 1989-yilda Sovet Ittifoqi qo‘shinlarini olib chiqdi.
Fuqarolar urushi va Tolibon hokimiyati (1990-yillar)
Sovetlar ketgach, mamlakatda ichki urush davom etdi. 1996-yilda hokimiyatga Tolibon harakati keldi. Ular diniy qoidalar asosida davlat boshqardi, ayollar va qizlarning huquqlarini keskin chekladi, ko‘plab tarixiy yodgorliklar vayron qilindi.
AQSH intervensiyasi va Islom Respublikasi (2001–2021)
2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin AQSH boshchiligidagi koalitsiya qo‘shinlari Afg‘onistonga bostirib kirdi. Tolibon hokimiyatdan chetlashtirildi va Islom Respublikasi Afg‘oniston tuzildi. Prezident Hamid Karzay (2001–2014) va Ashraf G‘ani (2014–2021) davrida xalqaro qo‘llab-quvvatlashga qaramay, fuqarolar urushi davom etdi.
Tolibonning qaytishi (2021-yildan hozirgacha)
2021-yil yozida AQSH qo‘shinlari mamlakatdan chiqib ketishini e’lon qildi. Shu bilan Tolibon tezkor hujum boshladi va 15-avgust kuni Kobulni egallab, butun mamlakat ustidan nazoratni qo‘lga oldi. Prezident Ashraf G‘ani mamlakatni tark etdi. 2021-yil sentabridan boshlab Tolibon yangi hukumat tuzganini e’lon qildi. Dastlab xalqaro hamjamiyat ularni tan olmadi, biroq 2025-yil 3-iyul kuni Rossiya rasmiy ravishda Tolibon hukumatini tan oldi.
