Dunyoning geosiyosiy tizimi va uning shakllanishi
"Geosiyosat”
tushunchasi fanga birinchi
marotaba shvetsiyalik olim Rudolf Chellen tomonidan kiritilgan
bo‘lsa-da, fanga oid ilmiy manbalarda fanning "otasi” sifatida nemis olimi
Fridrix Ratsel nomi qayd qilinadi. Fanning rivojlanishida geografiya,
siyosatshunoslik, tarix, etnogeografiya, sotsiologiya kabi
fanlarning ahamiyati katta.
Fanning obyekti bo‘lib, dunyoning geosiyosiy tuzilishi va
xalqaro dunyoviy targ‘ibot tushunilsa, jamiyatda kechayotgan
har xil darajadagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, ularning
yuzaga kelishi, harakatlanishi va
o‘zgarib borishini o‘zida aks ettiruvchi
voqealar rivojini tahlil qilish uning predmetini tashkil etadi.
Geosiyosat fani, asosan, uch xil ilmiy yondashuv
ta’sirida rivojlangan. Sivilizatsion yondashuv tarafdorlari insoniyat tarixini
davlatlar yoki yirik imperiyalar emas, balki turli madaniy-diniy jamoalar – sivilizatsiyalar rivojlantiradi
degan fikrni bildiradilar. N. Y. Danilevskiy, K. N. Leontyev, P. N. Savitskiy,
L. N. Gumilyov, A.Toynbi, S. Xantington kabilar ushbu oqim g‘oyalari
rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Garvard universiteti professori S.
Xantingtonning 1993-yil chop etilgan "Sivilizatsiyalar to‘qnashuvi” deb
nomlangan kitobida XXI asrning asosiy munozarali to‘qnashuvlar negizi bo‘lib
iqtisod yoki mafkura emas, balki sivilizatsiyalar chegaralari kesishgan
hududlar hisoblanishini ta’kidlab o‘tadi.
Harbiy-strategik yondashuv tarafdorlari N. Makiavelli,
K. fon Klauzes, X. I. Moltke, A. Mexen, D. A. Milyutin kabilar dengizbo‘yi
davlatlarining tarixi geografik o‘rni, qirg‘oq chegara chiziqlarining uzunligi va ko‘rinishi, istiqomat qiluvchi aholi soni
hamda ularga xos bo‘lgan xususiyat kabi omillar ta’sirida shakllanadi degan
fikrni bildirganlar. Mazkur oqim vakillarining g‘oyalari umumiy holda
dengizbo‘yi davlatlarining kontinental (quruqlik ichkarisidagi) davlatlarga
nisbatan jahon siyosiy sahnasida yetakchilikka erishish uchun amalga
oshirilishi lozim bo‘lgan, harakatlar yo‘nalishini ko‘rsatib berishdan iborat
bo‘lgan, deb hisoblash mumkin.
Geografik
determinizm geosiyosatda mavjud
bo‘lgan eng qadimiy yondashuv hisoblanadi.
Ushbu g‘oya tarafdorlari
tabiiy muhit (iqlim, tuproq, daryo, dengiz va b.) jahon
tarixi hamda insonlar hayot tarziga ta’sir ko‘rsatadi deb hisoblaydilar. Bu fikrlar
qadimiy dunyo olimlaridan Gerodot, Gippokrat, Polibiy, Aristotel kabilar
tomonidan shakllantirilgan, keyinchalik uning rivojlanishida J. Baden, Sh.
Monteskye, A. fon Gumboldt kabilarning xizmatlari katta bo‘lgan. Ular tomonidan
ko‘rsatib berilgan tabiiy muhit unsurlari orasida aynan iqlim insonlar
atvorining shakllanishi va davlatlarda mavjud siyosat xususiyatlarni yuzaga
kelishida sababchi bo‘lgan asosiy omil sifatida qaralgan.
Geosiyosatda mavjud barcha qarashlar makon (hudud)
ustidan nazorat g‘oyasini rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur fan aynan davlat
yoki davlatlar ittifoqi tomonidan makon ustidan nazorat o‘rnatishning asosiy
yo‘nalishlari va shakllarini tadqiq
qilishi bilan ajralib
turadi. Nazorat qilinayotgan yoki nazorat qilinishi
rejalashtirilayotgan hudud geosiyosiy maydon deb nomlanadi. Bundan
tashqari kuchlar nisbati,
siyosiy makon, chegara, geosiyosiy qiziqish kabi geosiyosiy
tushunchalar ham mavjud.
Geosiyosat nuqtayi nazaridan insoniyat tarixi turli
geosiyosiy davrlarning qat’iy ketma-ketligidan iborat. Dunyo geosiyosiy
tizimining shakllanishida Vestfal, Vena, Versal, Potsdam va Belovej
davrlarining ahamiyati katta. 1648-yil O‘ttiz yillik urushning tugashi
munosabati bilan imzolangan Vestfal shartnomasi
Yevropada Ispaniya, Portugaliya,
Gollandiya keyinchalik Angliya,
Shvetsiya va Fransiya kabi markazlashgan kuchli davlatlarning jahon siyosiy
maydonida hukmronlik qilish
uchun o‘zaro kurashga kirishishiga sababchi
bo‘lgan. Bu bosqich
XIX asrning boshlarigacha davom etgan.
1814-yil sentabr – 1815-yil iyun oylarida fransuz
inqilobi yuz berishi va Napoleon armiyasi mag‘lubiyati bilan Yevropada yuzaga
kelgan siyosiy holat Vena kongressida o‘rganib chiqilgan va bu jarayon yangi – Vena geosiyosiy davrining boshlanishiga sababchi
bo‘lgan. Rossiya, Avstro-Vengriya, Britaniya, Germaniya, Fransiya va Usmoniylar
imperiyasining siyosiy mavqelarining ortishi va ular o‘rtasida dunyoni bo‘lib olishga
bo‘lgan siyosiy raqobatning kuchayishi; XIX asr oxirlarida AQSH va
Germaniyaning iqtisodiy jihatdan tez sur’atlar bilan rivojlanishi; Germaniya,
Avstro-Vengriya va Italiyaning siyosiy jihatdan birlashuvi natijasida Uchlar
ittifoqining yuzaga kelishi; Fransiya, Angliya va Rossiyaning esa Antanta ittifoqiga birlashuvi; ikki ittifoq
o‘rtasida yuzaga kelgan Birinchi jahon urushining Uchlar ittifoqi mag‘lubiyati
bilan tugashi bu davrning muhim geosiyosiy voqeliklari hisoblanadi.
1919-yil 28-iyun
kuni Fransiyaning Versal shahrida
Birinchi Jahon urushi tugashi munosabati bilan shartnoma imzolanishi
bilan geosiyosatda Versal davri boshlandi.
Shartnomaga ko‘ra, Fransiyaning
kontinental, Angliyaning esa dengizdagi qudratli imperiyalarga
aylanishi; Germaniya, Avstro-Vengriya, Rossiya va Turk imperiyalarining
inqirozga uchrashi; 1917-yil oktabridan boshlab jahonda ilk sotsialistik
tuzumga ega bo‘lgan respublikalar ittifoqining paydo bo‘lishi; jahon davlatlari
orasida AQSH siyosiy va iqtisodiy mavqeining kuchayishi; 1939-yilda Ikkinchi
jahon urushining boshlanishi ushbu
davrga xos asosiy
tarixiy voqeliklar hisoblanadi.
1945-yil Germaniyaning Potsdam shahrida Ikkinchi jahon
urushi tugashi munosabati bilan Potsdam shartnomasining imzolanishi bilan
to‘rtinchi geosiyosiy davr boshlandi. Dunyoda biopolyar (ikki qutbli)
holatning yuzaga kelishi: Sobiq Ittifoq va uning tarafdorlari kontinental, AQSH
va uning tarafdorlari esa dengizdagi qudratli davlatlarga aylanishi; ikki qudratli blok o‘rtasidagi sovuq yadroviy
urush xavfining yuzaga kelishi mazkur davrdagi asosiy siyosiy jarayon
hisoblanadi.
1991-yil 8-dekabr kuni Belarusdagi Belovej Pushchasi
qo‘riqxonasida SSSR davlati rasman tugatilishi munosabati bilan Belovej
shartnomasining imzolanishi hozirgi davrda
eng so‘nggi geosiyosiy
bosqichning boshlanishiga
turtki bo‘ldi. Uning
o‘rnida 12 ta
mustaqil davlatning yuzaga
kelishi va ularning MDH tarkibida birlashuvi; jahonda sotsialistik tuzumning yemirilishi;
Yevropaning bir qator
davlatlarida (GFR, Yugoslaviya, Chexoslavakiya) yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar; NATO harbiy
bloki mavqeyining kuchayishi kabilar davrga xos asosiy siyosiy o‘zgarishlar
hisoblanadi. Aytib o‘tilganidek, bu davr hali o‘z nihoyasiga yetgan emas.
Bundan kelib chiqadiki, Belovej davriga xos bo‘lgan yana bir qator siyosiy
o‘zgarishlar yuz berishi mumkin.
