Ekologik muammolar
O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning "O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida "Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari" asarida keltirilgan quyidagi ma`lumotlarni diqqat bilan o`qib chiqing!
Milliy
xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni ko’rib chiqar ekanmiz, ekologik
xavfsizlik va atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi alohida e’tiborga molikdir. Ochiq e’tirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynida eski ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug`ullanilmagan. Aniqrog`i, bu muammo ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai, mamlakatlarining kelajagiga, tabiiy boyliklari saqlanib qolishiga befarq qaramagan, bu haqda qattiq tashvish chekkan odamlarning esa "qalb nidosi" bo’lib kelgan.
Biroq
ularning vijdonga, fuqarolik burchiga,
nihoyat, aql idrokka da’vatlari to’ralashib ketgan sovet-partiya amaldorlarining sovuq, hatto aytish mumkinki,
surbetlarcha loqaydligiga duch kelavergan. Bunga ajablanmasa
ham
bo’ladi. Tabiiy va
mineral-xom ashyo zaxiralaridan vahshiylarcha, ekstensiv
usulda, juda katta xarajatlar va isrofgarchiliklar bilan
foydalanishga asoslangan sotsialistik xo’jalik yuritish tizimining butun mohiyatiga mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab
munosabatda bo’lish g`oyasi butunlay yot edi.
Aksincha, boyliklardan bunday
foydalanish ikki tuzumning iqtisodiy musobaqasida mamlakatning asosiy
dastagi eksport imkoniyatlarining negizi bo’lib keldi.
Iqtisodiyotni
rivojlantirishdagi bosh maqsad ekstensiv omillarga qaratilgan edi. Tabiiyki,
bunday sharoitda yashirin boyliklardan oqilona foydalanishni tartibga
soladigan tabiatning, atrof muhitning himoya qilinishini kafolatlaydigan biron-bir me’yorlar va qoidalarga rioya qilish haqida gap ham bo’lishi mumkin emas
edi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam
mablag`
ajratilardi. Bu mablag` tabiatga yetkazilayotgan zararning mingdan
bir qismini ham qoplamas edi. O’rmonlar o’ylamay-netmay, vahshiylarcha kesib
tashlanar edi. Yoqilg`i va mineral-xom ashyo
zaxiralari real ehtiyoj bilan
taqqoslanmagan holda juda ko’p miqdorda qazib olinganidan ko’pchilik
qismi qayta ishlanmagan chiqitlar sifatida uyulib yotar
edi. Tabiatni muhofaza qiluvchi eng
oddiy tozalash inshootlariga
ega bo’lmagan bahaybat sanoat korxonalari faol
bunyod etildi. Natijada barcha
zaharli va zararli sanoat chiqindilari ulkan havo kengliklarini, suv havzalarini, yer
maydonlarini ifloslantiradigan bo’ldi. O’z ko’lami jihatidan
beqiyos
darajada katta gidroenergetika loyihalarini ro’yobga chiqarish, transport kommunikatsiyalarini (BAM, Turksib kabi temir yo’llarni,
avtomobil, neft-gaz magistrallarini va
irrigatsiya tarmoqlarini) bunyod etish
nafaqat
tabiiy zaxiralarni qashshoqlashtirdi. Butun boshli aholi punktlarining
yo’q bo’lib ketishiga, ekologik
muvozanat, iqlim, odamlarning hayot va faoliyat sharoitlarining buzilishiga ham olib keldi.
Bu muammo so’nggi
yillarda yanada keskinlashdi.
MDHga a’zo bo’lgan bir qancha mamlakatlarning bozor
iqtisodiyotiga
betartib suratda o’tishi, tabiiy
va mineral-xom ashyo
zaxiralaridan foydalanishda boshqaruvning barham topgani, nazorat qilinmaganligi natijasida
ular tashib ketila
boshlandi. Vahshiylarcha
qazib
olindi va arzon
narxlarda eksport qilindi. Ayrim "yangi
boyvachchalar" deb ataluvchi
va korrupsiya domiga ilingan butun-butun guruhlar uchun qo’shimcha foyda olish manbaiga aylandi. Shu bilan birga, ular o’zlarining ochko’z manfaatlari yo’lida hozirgi va
kelgusi avlodlarning ekologik
xavfsizligini, salomatligi va farovonligini qurbon qilmoqdalar. Benihoya ulkan moddiy boyliklar, insoniyatning
noyob yutuqlari vijdonsizlarcha o’g`irlab ketilmoqda, yo’q qilib tashlanmoqda. Bu bilan butun atrof muhitga ham juda katta zarar yetmoqda, iqlim buzilmoqda. Eng yomoni esa bir necha
avlod kishilarining tabiiy
hayot
va faoliyat sharoitlariga putur yetmoqda.
Asrlar tutash kelgan
pallada butun insoniyat,
mamlakatimiz aholisi
juda katta ekologik
xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo’l qovushtirib o’tirish - o’z-o’zini
o’limga mahkum
etish bilan barobardir. Afsuski, hali ko’plar ushbu
muammoga beparvolik va mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo’lmoqdalar.
Ekologik xavfsizlik muammosi
allaqachonlar
milliy va mintaqaviy
doiradan chiqib, butun insoniyatning
umumiy muammosiga aylangan. Tabiat
va inson o’zaro
muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo’ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o’nglab bo’lmas ekologik falokatlarga olib keladi.
Bu xavfni ancha
kech, 70-yillarning
boshlaridagina anglay boshladik. O’shanda mazkur
masala dunyo miqyosidagi taraqqiyotga bag`ishlangan
dastlabki G`arb modellarida
keskin qilib qo’yilgan edi. Bu hol bamisoli "bomba portlaganday" ta’sir
etdi. Insoniyat qanday xavf qarshisida turganligini, atrof muhitga inson faoliyati tufayli
yetkazilayotgan zarar qanday natijalarga olib kelganligini yaqqol his etdi.
Insonning tabiat imkoniyatlarini va
uning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olmay, jadal yuritilgan xo’jalik faoliyati, Rim klubining "XXI asr yo’li" deb atalmish tadqiqotlaridan birida ko’rsatib o’tilganidek, Yer yuzida tuproq nurashi, o’rmonlardan mahrum bo’lish, baliqlarning haddan tashqari ko’p ovlanishi, tuzli yomg`irlar, atmosfera ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va hokazolarning ro’y berishiga olib
keldi. Mutaxassislarning baholashlaricha, 2000 yilga borib o’rmonlar
egallab turgan maydon
quruqlikning 1/6 qisminigina tashkil
etadi, holbuki, 50-yillarda ular 1/4 qismni egallagan edi. Jahon okeanining
suvlari halokatli ravishda ifloslanib bormoqda, uning takroriy
mahsuldorligi
keskin pasaymoqda.
Jadal sur’atlar bilan
yuz berayotgan urbanizatsiya jarayonlari shaharlarning asosiy aglomeratsiyalari eng
yirik ifloslantirish manbalariga aylanib
qolishiga
olib keldi. Tarkibida oltingugurt qo’sh oksidi
va azot oksidi
bo’lgan tuzli yomg`irlar yog`ishi ko’paydi. Buning natijasida butun dunyoda ekologik muhitning yomonlashuvi bilan bog`liq
turli-tuman kasalliklar soni ortib bormoqda.
Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishi munosabati bilan
tabiiy zaxiralardan xo’jalik maqsadlarida
tobora ko’proq foydalanilmoqda.
Buning ustiga, dunyo aholisi
yildan-yilga o’sib borib,
ko’proq miqdorda oziq-ovqat, yoqilg`i, kiyim-kechak
va boshqa narsalarni ishlab
chiqarish
talab qilinmoqda. Bu esa
o’rmonlar egallab turgan
maydonlarning jadal sur’atlarda qisqarishiga,
cho’l-sahrolarning
bostirib kelishiga, tuproqning
buzilishiga, atmosferaning yuqorida joylashgan
ozon to’sig`i
kamayib ketishiga, yer havosining o’rtacha harorati ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab bo’lmoqda.
Beto’xtov davom etayotgan
qurollanish
poygasi, atom, kimyoviy qurollar va ommaviy qirg`in qurollarining boshqa turlarini ishlab chiqarish,
saqlash
va sinash insoniyat
yashaydigan muhit uchun juda katta xavfdir.
Hozir, XXI asr bo’sag`asida, fan-texnika taraqqiyoti jadal sur’atlar bilan
rivojlanib bormoqda. Dunyoning jo’g`rofiy-siyosiy tuzilishi o’zgarmoqda. Bunday sharoitda
inson tomonidan biosferaga ko’rsatilayotgan ta’sirni tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy
muhitni saqlab qolishning o’zaro ta’sirini uyg`unlashtirish,
inson va tabiatning
o’zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari
borgan sari dolzarb
bo’lib qolmoqda. Xalqaro hamjamiyat insonning nafaqat yashash
huquqi, balki to’laqonli
va sog`lom turmush kechirishi
uchun zarur mo`tadil atrof-muhit
sharoitlariga ham bo’lgan huquqlarining
muqaddas
va daxlsizligini allaqachonlar e’tirof etgan. Ekologik xavfsizlik kishilik
jamiyatining buguni va
ertasi uchun dolzarbligi, juda
zarurligi bois eng muhim muammolar jumlasiga kiradi. Bu
muammolar amaliy tarzda
hal
etilsa, ko’p jihatdan hozirgi va kelgusi avlod turmushining ahvoli va sifatini belgilash imkoniyatini beradi.
Iqtisodiyotning
ishlab chiqarish bilan bog`liq tarmoqlarini ekologik jihatdan zararsiz texnologiya yordamida rivojlantirishni ta’minlash
imkoniga ega bo’linadi. Ma’lumki, tabiatning holati birdaniga
va darhol yomonlashib qolmaydi. Bu
jarayon uzoq vaqt davom etadi.
Boshqacha
aytganda, ekologik vaziyat asta-sekin yomonlasha boradi.
Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha
xalqlarning manfaatlariga mos bo’lib,
sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ana
shu muammoning hal qilinishiga bog`liqdir.
Taraqqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning o’zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ularni butun
sayyoramiz ko’lamida hal qilish zarur.
Ko’rinib turibdiki, tabiiy
muhitni
inson yuritadigan xo’jalik faoliyatining zararli ta’siridan himoya qilish bilan bog`liq ko’pgina muammolar keng
ko’lam kasb etadi. Shu sababli ular faqat xalqaro hamkorlik asosida hal qilinishi lozim.
Ekologiya muammosi Yer
yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik
darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir.
Markaziy Osiyo mintaqasida ekologik
falokatning g`oyat xavfli zonalaridan biri vujudga
kelganligini alam bilan
ochiq aytish mumkin. Vaziyatning murakkabligi shundaki, u bir necha o’n yilliklar mobaynida ushbu muammoni inkor etish natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi natijasida
kelib chiqqandir. Tabiatga qo’pol va
takabburlarcha munosabatda bo’lishga
yo’l qo’yib bo’lmaydi. Biz bu borada
achchiq
tajribaga egamiz. Bunday
munosabatni tabiat kechirmaydi. Inson - tabiatning xo’jayini, degan soxta sotsialistik mafkuraviy da’vo, ayniqsa, Markaziy
Osiyo mintaqasida ko’plab odamlar, bir qancha xalqlar va
millatlarning hayoti uchun fojiaga aylandi. Ularni qirilib ketish, genofondning yo’q bo’lib ketishi yoqasiga keltirib qo’ydi.
Afsuski, bu jarayonlar
O’zbekistonni ham chetlab o’tmadi.
Bu yerda, mutaxassislarning baholashicha, juda
murakkab, aytish mumkinki, xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat?
Birinchidan, yerning cheklanganligi va
uning sifat tarkibi pastligi bilan bog`liq xavf to’xtovsiz
ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida yer
Alloh
taoloning bebaho in’omidir. U tom ma’noda odamlarni boqadi, kiyintiradi.
Bevosita dehqonchilik bilan bog`langan oilalarnigina emas,
balki ma’lum bir
tarzda qishloq xo’jaligi bilan
aloqador
barcha tarmoqlar va uning ne’matlaridan bahramand bo’layotgan respublikaning barcha
aholisi farovon turmush kechirishi uchun moddiy negiz yaratadi. Ayni vaqtda yer ulkan boylik
bo’libgina qolmay, mamlakatning kelajagini belgilab beradigan omil hamdir. Bu hol O’zbekistonda ayniqsa yaqqol namoyon bo’lmoqda, chunki yerning
iqtisodiy
va demografik vazifasi yildan-yilga kuchayib bormoqda.
Respublikaning 448,9 ming kvadrat
kilometrdan ortiq bo’lgan umumiy maydonining atigi 10 foizinigina ekin maydonlari tashkil etadi. Ayni chog`da O’zbekiston
egallab turgan maydonning
ancha qismini Qoraqum, Qizilqum,
Ustyurt kabi cho’l
va yarim cho’l
yerlar tashkil etadi. Ayniqsa, qishloq xo’jalik maqsadlarida
foydalanilayotgan yer maydonlariga to’g`ri keladigan
demografik yuk hozirning o’zidayoq o’ta salmoqli. Markaziy Osiyo
mamlakatlari orasida O’zbekistonda aholining zichligi
ayniqsa yuqori bo’lib, 1 kvadrat kilometrga 51,4 kishi (2009-yil ma`lumoti) to’g`ri
keladi, holbuki, bu raqam Qozog`istonda - 6,1, Qirg`izistonda - 22,7, Turkmanistonda - 9,4 ni tashkil etadi. Respublikamizda har bir
odamga 0,17 gektar ekin maydoni to’g`ri kelsa, Qozog`istonda - 1,54, Qirg`izistonda - 0,26, Ukrainada - 0,59, Rossiyada
0,67 gektar ekin
maydoni to’g`ri keladi. Barcha aholining yarmidan ko’prog`i qishloq joylarda
yashayotganligini hisobga olsak,
dadil aytish mumkinki,
bizning qishloqlarimizda insoniy zaxiralarning nisbiy
ortiqligi
emas, balki mutlaq ortiqligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Bizda aholining o’sishi nisbatan yuqori bo’lib, urbanizatsiya va hosildor yerlarni
shaharlarni
rivojlantirishga, uy-joy qurilishiga, yangi
korxonalar, muhandislik hamda transport kommunikatsiyalari tarmog`ini barpo etishga
ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak,
yaqin
yillar ichida, hatto XXI asr arafasidayoq yer zaxiralari bilan ta’minlanish muammosi yanada keskinlashishi mumkin.
XX asr oxirida
yerlarning tabiiy ravishda
cho’lga aylanishi yuqori
darajada borayotganligi yetmaganidek,
odamlarning munosabati tufayli cho’lga
aylanib borish jarayoni
shitob bilan davom etayotganligi bu muammoni
yanada kuchaytirmoqda. Ayni chog`da tabiiy muhitning yomonlashuvi bilan
birga, tuproq nurashi, sho’rlanishi, yer usti va yer osti suvlarining sathi pasayishi va boshqa hodisalar ro’y bermoqda.
Ilgari nurashga qarshi chora-tadbirlar yaxshi
olib borilmaganligi tufayli shamol
va suv ta’sirida
yemirilish tuproqning
unumdorligiga salbiy ta’sir
ko’rsatmoqda.
Bu chora-tadbirlar juda past sur’atlarda
va sifatsiz olib
borilgan. Hatto 80-yillarning oxirida amalda
butunlay to’xtatib qo’yilgan edi. Respublikada 2 million gektardan
ortiq
yer maydoni yoki
barcha sug`oriladigan yerlarning qariyb yarmi buzilish xavfi ostida qolgan.
Yerlarning nihoyat darajada sho’rlanganligi O’zbekiston
uchun ulkan ekologik muammodir.
Yerlarni ommaviy suratda
o’zlashtirish, hatto sho’rlangan
va melioratsiyaga yaroqsiz yirik-yirik,
yaxlit maydonlarni ishga solish
ana shunga olib
keldi. So’nggi 50 yil mobaynida sug`oriladigan yer maydoni 2,46
million gektardan 4,28 million gektarga yetdi.
Faqat 1975-1985-yillar mobaynida 1 million gektarga yaqin yangi yer maydonlari
o’zlashtirildi. 1990-yilga kelib sug`oriladigan yer maydoni 1985-yildagiga qaraganda 1,5 baravar ko’paydi.
Ekin maydonlari tarkibida so’nggi vaqtlarga (1990-yilga) qadar paxta deyarli 75 foiz maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta ham mamlakatida paxta monopoliyasi
bu qadar yuqori darajaga ko’tarilmagandi. Bu hol yerning
kuchsizlanishiga, tuproq unumdorligi pasayishiga, uning suv-fizikaviy
xossalari yomonlashuviga, tuproqning buzilishi va nurashi jarayonlari
ortishiga olib keldi.
O’zbekistonda noorganik mineral
o’g`itlar,
gerbitsidlar va pestitsidlarning qo’llanishi eng yuqori normalardan
ham
o’nlab baravar ortiq edi. Ular
tuproqni,
daryo, ko’l, yer
osti va ichimlik suvlarini ifloslantirdi. Bundan
tashqari, yangi
yerlardan foydalanishda zarur texnologiyalarga rioya qilinmadi. Hamma joyda paxta nazoratsiz sug`orildi. Tuproqning nami ko’payib ketdi. Bu esa uning qayta sho’rlanishiga olib keldi.
Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan shiddatli tarzda
ifloslanishi real tahdid tug`dirmoqda. Turli kimyoviy vositalar, zararli moddalar va mineral o’g`itlarni, sanoat va qurilish materiallarini saqlash, tashish
va ulardan
foydalanish qoidalarining qo’pol ravishda buzilishi
yerning ifloslanishiga olib kelmoqda. Undan samarali
foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda.
Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ko’pincha ularni qayta ishlashning texnologik sxemalari
nomukammalligi ko’p miqdorda ag`darmalar,
kul, shlak va boshqa moddalar
to’planib qolishiga olib kelmoqda.
Bular dehqonchilik uchun yaroqli bo’lgan
yerlarni egallabgina qolmay, balki tuproqni, yer usti
va yer osti
suvlarini, atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga
ham
aylanmoqda. Respublikada zaharli chiqindilardan foydalanish sanoati
esa hozircha yaratilgan emas.
O’zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq
axlatxonalari mavjud. Ularda taxminan 30 million kub
metr axlat to’planadi.
Ular asosan stixiyali ravishda, jo’g`rofiy, geologik-gidrogeologik va
boshqa shart-sharoitlarni kompleks o’rganmay turib tashkil etilgan. Ularda qattiq maishiy chiqindilarni zararsizlantirish va
ko’mib tashlash ibtidoiy usullar bilan
amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, respublikaning yirik shaharlarida maishiy chiqindilarni ishlatish va zararsizlantirish sohasida murakkab
vaziyat vujudga kelgan. Respublikada hali-hanuz
maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash
masalasi hal qilinmagan. Yagona Toshkent
maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1991- yildagina ishlay
boshladi.
Radioaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta
xavf tug`dirmoqda. Moylisuv (Qirg`iziston) daryosining qirg`oqlari yoqasida 1944-yildan to 1964-yilgacha uran rudasini qayta ishlash chiqindilari ko’milgan. Hozirgi vaqtda qoldiqlar saqlanadigan 23 ta joy
mavjud. Bu yerlarda selni to’sadigan
to’g`onlarni mahkamlash hamda ko’chki xavfi bo’lgan joylardagi qiyaliklarning mustahkamligini ta’minlash lozim.
Navoiy viloyatidagi qoldiqlar saqlanadigan joy ham ekologik jihatdan
xavfli ifloslantirish o’chog`i hisoblanadi. Bu yerdagi radioaktiv qumni shamol uchirishi xavfi bor.
Shu sababli O’zbekistonda
tabiatni muhofaza qilishdagi g`oyat muhim
vazifa yerlarning holatini yaxshilashdan, tuproqning ifloslanishini kamaytirish bo’yicha
chora-tadbirlar majmuini amalga oshirishdan iborat.
Bu o’rinda gap
eng avvalo tabiiy zaxiralardan foydalanishni tubdan yaxshilash haqida bormoqda.
Ikkinchidan, O’zbekistonning ekologik xavfsizligi
nuqtai nazaridan qaraganda, suv zaxiralarining, shu jumladan yer
usti va yer osti suvlarining keskin
taqchilligi
hamda
ifloslanganligi katta tashvish tug`dirmoqda.
Respublikaning daryolari, kanallari,
suv omborlari va hatto yer
osti suvlari ham har taraflama
inson faoliyati ta’siriga uchramoqda.
Sug`oriladigan
hududlarda
suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog`liq. Zotan, suv tamom bo’lgan joyda hayot ham tugaydi.
Shunday bo’lsada, Markaziy
Osiyoda suv zaxiralari
juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr suv keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir.
Hozirgi vaqtda xalq xo’jaligida Orol
dengizi havzasining barcha suv zaxiralaridan to’la-to’kis foydalanilmoqda.
Daryolar oqimi asosan Qirg`iziston
va Tojikiston tog`laridan boshlanadi. Suv zaxiralarining ko’pchilik
qismidan
Markaziy Osiyodagi barcha respublikalarning yerlarini
sug`orish
uchun foydalaniladi. Shu munosabat
bilan mintaqadagi barcha davlatlarning manfaatlari yo’lida
hamda
ekologiya talablarini, daryolar deltalarida va
Orol dengizida maqbul hayotiy shart-sharoitlarni yaratish maqsadida bu
yerlarga suvning o’tishini ta’minlash zarur. Shu
bilan birga Orol
dengizi havzasining cheklangan suv zaxiralarini
birgalashib, kelishgan holda boshqarish muammosini amaliy hal qilish talab etiladi.
Mintaqaning
yana bir muammosi
suvni muhofaza qilish va tejash tadbirlari majmuini
amalga oshirish zaruriyati
bilan bog`liqdir. Bu tadbirlar suvning
isrof bo’lishini eng kam darajaga keltirish maqsadida sug`orish tarmog`ining rejimi va
o’lchamlarini sug`orish
texnikasi bilan mustahkam bog`lashni o’z ichiga
oladi.
Endilikda kollektor-zovur suvlarini
tashlab yuborishni tartibga solish, oqava suvlarni daryo
va suv omborlariga
oqizishni
batamom to’xtatish zarur.
Suv zaxiralarining sifati
eng muhim muammolardan biridir. 60-yillardan boshlab Markaziy
Osiyoda yangi yerlar
keng ko’lamda o’zlashtirildi. Sanoat, chorvachilik
komplekslari ekstensiv rivojlantirildi. Urbanizatsiya kuchaydi. Kollektor-zovur tizimlari
qurildi hamda daryo
suvlari sug`orish uchun muttasil
yuqori hajmlarda olindi.
Shu bois havzalardagi suvning
sifati tobora yomonlasha bordi.
Daryo suvlarining ifloslanishi ekologiya-gigiyena va sanitariya-epidemiologiya vaziyatini, ayniqsa, daryolarning
quyi oqimlarida yomonlashtirmoqda. Ikkinchi
tomondan, daryo suvlari
tarkibida tuzlarning mavjudligi Amudaryo,
Sirdaryo, Zarafshon va
boshqa daryolarning deltalarida tuproqning sho’rlanishini
kuchaytirmoqda. Bu
esa qo’shimcha melioratsiya ishlarini
amalga oshirishda, zovur tizimlarini barpo etish
va tuproq sho’rini yuvishda
yaqqol sezilmoqda.
O’zbekiston va qo’shni mintaqalar sharoitida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Aholi punktlarini odatdagi vodoprovod suvi bilan ta’minlash ko’rsatkichi respublikada faqat keyingi besh
yillikning o’zida taxminan 1,5 baravar ortdi. Shunga qaramay, ushbu muammo dolzarbligicha qolmoqda. Ichimlik suv
ta’minoti manbalarining ifloslanishi respublikada, ayniqsa, Orol bo’yida
kasallikka chalinishning yuqori darajasiga sabab bo’lmoqda.
Uchinchidan, Orol
dengizining qurib borish xavfi g`oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Lekin bu muammo so’nggi o’n yilliklar mobaynida xavfli
darajada ortdi. Markaziy
Osiyoning butun hududi bo’ylab sug`orish tizimlarini
jadal sur’atda qurish ko’plab aholi punktlariga va
sanoat korxonalariga suv
berish barobarida keng ko’lamdagi fojia - Orol halok bo’lishining sababiga ham aylandi. Yaqin-yaqinlargacha cho’lu sahrolardan tortib olingan va sug`orilgan yangi yerlar haqida dabdaba bilan so’zlanardi. Ayni chog`da ana shu suv
Oroldan tortib olinganligi,
uni "jonsizlantirib qo’yilganligi" xayolga
kelmasdi. Endilikda Orolbo’yi
ekologik kulfat hududiga aylandi.
Orol tangligi insoniyat
tarixidagi eng yirik
ekologik va gumanitar fojialardan biridir.
Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi
uning ta’sirida qoldi.
Biz 20-25 yil mobaynida
jahondagi
eng yirik yopiq suv havzalaridan birining yo’qolib borishiga guvoh bo’lmoqdamiz. Biroq bir avlodning ko’z o’ngida butun bir dengiz halok bo’lgan hol hali ro’y bergan emas edi.
1911-1962-yillarda Orol dengizining sathi eng yuqori nuqtada bo’lib, 53,4 metrni, suvning
hajmi 1064
kub kilometrni, suvning yuzasi 66 ming kvadrat
kilometrni va minerallashuv
darajasi bir litr suvda 10-11 grammni tashkil etgan edi. Dengiz transport, baliq xo’jaligi, iqlim sharoiti jihatidan katta
ahamiyatga
ega bo’lgan. Unga Sirdaryo va Amudaryodan har yili
deyarli 56 kub kilometr
suv kelib quyilar edi.
1994-yilga kelib Orol dengizidagi suvning sathi - 32,5 metrga, suv hajmi - 400 kub kilometrdan kamroqqa, suv yuzasining maydoni esa 32,5 ming kvadrat
kilometrga tushib qoldi, suvning minerallashuvi ikki baravar ortdi.
Orolning sathi 20 metr pasayishi
natijasida u endi
yaxlit dengiz emas, balki
ikkita qoldiq
ko’lga aylanib qoldi. Uning sohillari 60-80
kilometrga chekindi. Amudaryo
bilan Sirdaryoning deltalari jadal sur’atlar bilan buzilib bormoqda. Dengizning suv qochgan tubi 4 million
gektardan ortiqroq maydonda ko’rinib qoldi. Natijada yana bitta "qo’lbola" qumli-sho’rxok sahroga ega bo’ldik. Shamol Orol dengizining qurib qolgan tubidan tuz va chang-to’zonni yuzlab kilometrga uchirib ketmoqda.
Orolning qurib qolgan tubidagi chang bo’ronlari 1975-yildayoq kosmik tadqiqotlar
natijasida aniqlangan edi. 80-yillarning boshlaridan buyon bunday
to’fonlar bir yilda 90
kun davomida kuzatilmoqda. Chang-to’zon uzunligi 400 kilometr va eni
40 kilometr maydonga yetib bormoqda. Chang bo’ronlarining
ta’sir doirasi esa 300 kilometrgacha yetmoqda. Mutaxassislar bergan ma’lumotlarga qaraganda, bu
yerda har yili atmosferaga 15-75 million tonna
chang ko’tariladi.
Bularning hammasi Orol bo’yi
iqlimining
o’zgarishiga olib keldi. 1983 yildan boshlab Orol baliq ovlashga yaroqsiz bo’lib qoldi. Sohilning hozirgi chizig`idan yiroqlarda bo’lgan baliqchilarning qachonlardir qudratli flotiliyasining zang bosgan qoldiqlarini, vayronaga aylangan baliqchilar posyolkalarini uchratish
mumkin. Bo’zko’l, Oltinko’l, Qaratma ko’rfazlari yo’qoldi. Akpetki arxipelagi quruqlik bilan qo’shilib ketdi.
Yaylovlar va o’tloqlar yo’qolib bormoqda. Hudud botqoqqa aylanmoqda. Suvning tobora taqchillashib borayotganligi va sifati yomonlashayotganligi tuproq va o’simlik qatlamining buzilishiga,
o’simlik va hayvonot dunyosida o’zgarishlar yuz berishiga, shuningdek,
sug`orma dehqonchilik samaradorligining pasayishiga olib kelmoqda.
Orol dengizining qurib borishi
va shu jarayon
tufayli Orolbo’yi mintaqasidagi tabiiy muhitning buzilishi
ekologik fojia sifatida baholanmoqda. Chang va
tuz bo’ronlarining paydo bo’lishi, faqat Orol bo’yida
emas, balki dengizdan
ancha naridagi bepoyon hududlarda yerlarning cho’lga
aylanishi, iqlim va landshaftning o’zgarishi - bular ana shu fojia oqibatlarining to’liq bo’lmagan ro’yxatidir.
Orol fojiasini 70-yillarning boshlarida,
juda kechi bilan 80-yillarning boshlarida, dengizning sathi unchalik pasaymagan bir paytda idora qilish mumkin edi. Hozirgi vaqtda uni boshqarish juda murakkab bo’lib qoldi. Keyinchalik
esa bu jarayon
yana ham mushkullashadi yoki umuman boshqarib bo’lmaydigan holga keladi.
Orol bo’yida dengizning
qurib
borishi munosabati bilan xalqaro, keng ko’lamli ahamiyatga molik bo’lgan ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolarning murakkab
majmui vujudga keldi.
Orol dengizining qurib borishi
va mintaqaning cho’lga aylanishi bilan bog`liq ekologik fojia bu havzada yashayotgan barcha xalqlarning dardu alamidir.
Suv zaxiralari bilan bog`liq bo’lgan muammolar majmuasi keng ko’lamli va murakkab
ko’p tarmoqli yondashuvni, mintaqadagi davlatlar bilan xalqaro hamjamiyat o’rtasida
hamkorlikni rivojlantirishni talab qiladi.
Markaziy Osiyo davlatlari
boshliqlarining 1993-yil mart oyida Qizilo’rdada
bo’lib o’tgan uchrashuvi
ana shu muammolarni hal qilish yo’lidagi
turtki bo’ldi. Bu
uchrashuvda Orol dengizi tangligini hal etish yuzasidan birgalikda harakat qilish to’g`risida Bitim imzolandi. Orol dengizi muammolari bo’yicha
Davlatlararo Kengash va uning
ishchi organi - Ijroiya
Qo’mitasi,
shuningdek, Orolni qutqarish
Xalqaro
fondi tashkil etildi.
Markaziy Osiyo respublikalari davlat boshliqlarining 1994-yil yanvarida
Nukus shahrida bo’lib o’tgan ikkinchi uchrashuvida Orol
dengizi havzasidagi ekologik vaziyatni yaxshilash
yuzasidan yaqin uch-besh
yilga mo’ljallangan, mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning aniq harakatlar dasturi
tasdiqlandi. 1994- yil mart oyida Toshhovuzda
bo’lgan uchinchi uchrashuvda
Davlatlararo Kengashning ushbu dasturning
bajarilishi haqidagi hisoboti tinglandi.
1997-yil fevralda
Markaziy Osiyodagi besh
davlat boshliqlarining BMT, Jahon banki va
boshqa xalqaro tashkilotlar vakillari ishtirokida Almatida
bo’lib o’tgan uchrashuvida Orol muammosini hal etish bo’yicha tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirish to’g`risida qaror qabul qilindi - Orolni qutqarish Xalqaro fondining ancha ishchan tarkibi va uning
negizida harakatchan Ijroiya qo’mitasi tuzildi.
Orol muammosining butun
keskinligini, uni saqlab qolish yuzasidan kechiktirib bo’lmaydigan
chora-tadbirlar ko’rish zarurligini tushungan holda, Markaziy
Osiyo respublikalarining hukumatlari, mutaxassislari va
mintaqaning
ilmiy jamoatchiligi, xalqaro
tashkilotlari 1995-yil 20-sentyabrda
Nukus shahrida Markaziy Osiyo davlatlari
va xalqaro tashkilotlarning Orol dengizi havzasini barqaror rivojlantirish muammolari
bo’yicha Deklaratsiyasini qabul qildilar. Deklaratsiya barqaror rivojlanish qoidalariga qat’iy amal qilishni nazarda tutadi
va e’tiborni quyidagi g`oyat muhim muammolarni hal qilishga qaratadi:
- qishloq va o’rmon xo’jaligining yanada muvozanatli va ilmiy asoslangan tizimiga o’tish;
- suv zaxiralaridan foydalanishning tejamli usullarini ishlab chiqish, sug`orishda va atrof muhitni muhofaza qilishda takomillashgan texnologiyalarni qo’llash vositasida irrigatsiyaning samaradorligini oshirish;
- mintaqaning tabiiy zaxiralarini kompleks boshqarish tizimini takomillashtirish.
Pirovard natijada Orol tangligini barqaror rivojlanish, bu mintaqada
yashayotgan odamlarning turmush
darajasi pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik, kelajakda
yosh avlod uchun
munosib turmushni ta’minlash tamoyillari
asosida hal qilish bo’yicha uzoq muddatli strategiya va dasturni ishlab chiqish hamda ro’yobga chiqarish zarur.
To’rtinchidan, havo bo’shlig`ining ifloslanishi ham respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan tahdiddir.
Mutaxassislarning
ma’lumotlariga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera havosiga 4 million tonnaga yaqin zararli moddalar qo’shilmoqda.
Shularning yarmi uglerod
oksidiga to’g`ri keladi, 15 foizini uglevodorod
chiqindilari, 14
foizini oltingugurt qo’sh oksidi, 9 foizini
azot oksidi, 8 foizini
qattiq moddalar tashkil etadi
va 4 foizga yaqini o’ziga
xos o’tkir zaharli moddalarga to’g`ri keladi.
Atmosferada uglerod yig`indisining ko’payib
borishi natijasida o’ziga xos
keng ko’lamdagi issiqxona effekti
vujudga keladi. Oqibatda Yer havosining o’rtacha harorati ortib ketadi.
Arid mintaqasida joylashgan O’zbekiston Respublikasida tez-tez chang bo’ronlarini
qo’zg`atib turuvchi,
atmosferani chang-to’zonga chulg`aguvchi
Qoraqum va Qizilqum sahrolaridek yirik tabiiy manbalar mavjud. So’nggi o’n yilliklar mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli chang
va tuz ko’chadigan yana bir
tabiiy manba paydo bo’ldi. 80-yillarning boshlarida qo’shni Tojikistonda
alyumin zavodi ishga tushirilishi munosabati
bilan O’zbekistonning Surxondaryo viloyatiga qarashli ko’plab tumanlarida
ekologik jihatdan tang ahvol vujudga keldi.
Zavod atmosferaga ko’p
miqdorda
ftorli vodorod, uglerod oksidi, oltingugurt gazi, azot oksidlarini chiqarib tashlamoqda. Vodiyning yuqori qismida, Tojikistonning O’zbekiston bilan chegarasida
joylashgan zavodning chiqindilari tog`dan vodiy tomonga esadigan shamol bilan undan
uzoqlarga, asosan respublikaning chegaradosh tumanlari -
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlari hududiga tarqalmoqda.
Ekologiyaga solinayotgan xavf
O’zbekiston uchun, umuman
butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun naqadar yuqori ekanligini hisobga olgan holda hukumat va davlat atrof muhitni himoya qilish, tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish
masalalariga juda katta e’tibor bermoqda.
Atrof muhitni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan qonun hujjatlari qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish borasidagi
milliy tadbirlari boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan
keng va har tomonlama hamkorlik qilish ishi bilan qo’shib olib borilmoqda. Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan
oqilona foydalanishning turli jihatlarini tartibga soluvchi ko’plab xilma-xil xalqaro shartnomalar va bitimlar tuzildi.
O’zbekiston MDH davlat boshliqlarining 1992-yil 8-fevralda imzolangan Bitimiga muvofiq tuzilgan MDH mamlakatlari Davlatlararo Ekologiya Kengashining
to’la huquqli a’zosidir. MDH mamlakatlarining ana shu ekologiya Kengashi doirasidagi hamkorligi a’zo davlatlarning atrof
muhitni muhofaza qilish sohasida kelishib olingan, muvofiqlashtirilgan sa’y-harakatlar qilish maqsadini ko’zlaydi.
Hozirgi paytda
respublikada istiqbolga, ya’ni atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy
zaxiralardan oqilona foydalanish bo’yicha 2005-yilgacha mo’ljallangan Davlat dasturi ishlab chiqilgan. Tabiatdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi butun faoliyat ana
shu dastur asosida
tashkil etilgan. Dasturda respublikada ekologik vaziyatni
sog`lomlashtirish,
yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalari kabilarda
ekologik keskinlikka barham berish yo’llari belgilangan.
Ekologik xavfsizlikni kuchaytirishning hozirgi
asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
1. Tegishli texnologiyalarni ishlab
chiqish
va joriy etish. Qishloq, o’rmon va
boshqa
xo’jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga
olib keladigan barcha
zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash ustidan qattiq nazorat o’rnatish. Havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to’xtatish.
Qishloq xo’jalik ekinlarini,
eng avvalo, g`o’zani sug`orishda suvni tejaydigan texnologiyalarni keng
joriy etish muhim ahamiyatga ega. Kollektor-zovur suvlarini
daryolar va suv omborlariga tashlashni tartibga
solish va oqava suvlarni
chiqarib yuborishni batamom to’xtatish zarur.
Sanoat korxonalarida atmosferaga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni
tashlaganlik uchun solinadigan maxsus soliqdan keng
foydalangan holda mas’uliyatni oshirish darkor. Ularda
zamonaviy, samarali tozalash
qurilmalari tizimini joriy etish kerak. Boshlang`ich xom ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olgunga qadar kompleks
foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalarni
o’rnatish lozim.
2. Qayta tiklanadigan zaxiralarni
qayta
ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini
ta’minlagan hamda qayta tiklanmaydigan zaxiralarni qat’iy mezon asosida iste’mol qilgan holda tabiiy zaxiralarning
hamma turlaridan oqilona foydalanish
darkor.
Respublikaning foydali qazilmalaridan oqilona foydalanish-dolzarb masala.
U atrof muhitni muhofaza qilishning bosh omillaridan biridir. Foydali qazilmalarni olish va qayta ishlash chog`ida katta isrofgarchiliklarga yo’l qo’yilmoqda. Boshlang`ich xom ashyodan to’liq foydalanmaslik hollari mavjud. Eskirgan uskunalarni almashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ayrim sexlar, uchastkalar va butun boshli zavodlarni
rekonstruksiyalash asosida foydali qazilmalarni sanoat
usulida yanada to’liq va oqilona qazib olish muhim vazifa bo’lib
turibdi. Atrof muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan qaraganda, tog`-kon sanoatining chiqindilarini
o’zlashtirishni yanada kengaytirish
hamda
buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
3. Katta-katta hududlarda tabiiy
sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali va
kompleks foydalanishni ta’minlaydigan darajada aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslangan
tarzda o’zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda
suvlarni bir havzadan ikkinchisiga
tashlash, yerning namini qochirish, suv chiqarish tadbirlarini va boshqalarni amalga oshirish)
lozim.
4. Jonli tabiatning
butun tabiiy genofondini
madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi
turlarini ko’paytirish hisobiga boshlang`ich baza sifatida saqlab qolish kerak.
5. Shaharsozlik va tumanlarni
rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha
salbiy oqibatlarini
bartaraf etadigan tizimini
joriy etish yo’li
bilan shaharlarda
va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi
uchun qulay sharoit yaratish
zarur.
6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda
tutgan holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning
ekologik muammolariga qaratish lozim. Orol
muammosi bugungi kunda chinakam keng ko’lamli,
butun sayyoramizga daxldor
muammo bo’lib qolganligini, uning ta’siri hozirning o’zidayoq biologik muvozanatni
buzayotganligini, bepoyon hududlarda aholining genofondiga halokatli ta’sir ko’rsatayotganligini nazarda
tutish lozim.
Xalqaro
tuzilmalarning zaxiralari, imkoniyatlari
va investitsiyalarini ana shu
muammolarni hal qilishga jalb etish - birinchi darajali vazifadir.
Atrof muhitni muhofaza qilish borasidagi yuqorida tilga olingan ta’sirchan chora-tadbirlarni ro’yobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq
oldingi tizimdan yosh
respublikaga meros bo’lib qolgan ekologiya sohasidagi ko’pgina illatlar, kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatini
yuzaga keltiradi. Shuningdek,
keng ko’lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish, respublika aholisi uchun, jismonan sog`lom yosh
avlodning dunyoga kelishi
va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar hamda ekologiya jihatidan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi.
Foydalanilgan manbalar:
Sharhlar - 1