Tabiat komplekslari haqida tushuncha
Yer sharida tabiatni tashkil etuvchi
komponentlar bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Shunga ko‘ra, turli kattalikdagi
maydonlarni egallagan geografik komplekslar vujudga kelgani sizga quyi
sinflardan ma’lum. Bir xil tabiiy sharoitga ega bo‘lgan hududlarni birlashtiruvchi tabiat komplekslarini ilmiy-amaliy jihatdan o‘rganish muhimdir. Ularning
o‘zgaruvchanligi, rivojlanishi, tabiiy boyliklarning joylashuvi,
mahsuldorligi va boshqa xususiyatlarini tadqiq qilish xalq xo‘jaligini
rivojlantirishda ulardan foydalanishning samarali yo‘llarini ochib beradi. Har
bir tabiat kompleksi ma’lum darajada barqarordir. Bu xususiyat qishloq xo‘jalik
ishlarida hisobga olinishi muhim ahamiyatga ega. Bu kabi masalalarni mavzuni
o‘rganish va tahlil qilish davomida bilib olamiz.Sizga ma’lumki, tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan iborat. Ushbu tarkibiy qismlar tog‘ jinslaridan (litosfera), suvdan (gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera)dan iborat.
Mazkur tarkibiy qismlar doimo
bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda va o‘zaro munosabatlarda bo‘ladi, natijada yer
yuzasida turli tabiiy sharoitga ega bo‘lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu
hududlar bir-biridan tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari va vujudga kelish omillari
bilan farq qiladi. Masalan, cho‘l, o‘rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar
bir-biridan keskin farqlanadi.
Shuning uchun ham bizni o‘rab turgan tabiiy
muhit juda xilma-xildir. Siz yashab turgan joyning o‘zida ham bir-biridan farq
qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin: o‘rmon, balandlik, jarlik,
yonbag‘ir, qumli do‘ng, vodiy, botqoq va h.k. Mazkur hududlarning har biri
bir-biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, ayrim
hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida sovuq va quruq bo‘lishi mumkin.
Tabiat komponentlarining bir-biri bilan
o‘zaro aloqasi va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki mazkur
aloqalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat
komponentlari o‘rtasida juda mustahkam aloqa va o‘zaro ta’sir mavjud. Masalan,
O‘rta Osiyodagi cho‘llarning pastdan sho‘rxok joylarida qora saksovul, qumli
joylarida esa oq saksovul o‘sadi. Tabiat komponentlari o‘rtasidagi o‘zaro
ta’sir va aloqa ularni bir butun yaxlit chambarchas bog‘langan, uning bir qismi
o‘zgarsa, boshqa qismi ham o‘zgaradi. Masalan, botqoq quriladigan bo‘lsa,
mazkur joydagi tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda iqlimiy sharoit ham
o‘zgaradi.
Tabiat komponentlarining o‘zaro aloqasi va
ta’siri oqibatida yer yuzasida turli xil tabiat komplekslari vujudga keladi.«Kompleks» so‘zi lotincha bo‘lib, «uyg‘unlik» degan ma’noni beradi.
Har bir tabiiy kompleks ma’lum bir hudud
doirasida joylashadi va rivojlanadi. Shuning uchun ular tabiiy-hududiy
komplekslar, qisqa qilib tabiiy komplekslar yoki geografik komplekslar (geokomplekslar) deb ataladi.
Tabiat kompleksi deb, Yer yuzining tabiat
komponentlarining o‘zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda
tabiatning xususiyatlariga ko‘ra boshqa joylardan farq qiladigan qismlarga
aytiladi.
Tabiat komplekslari turli xil kattalikda
bo‘ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari, geografik mintaqalar, materiklar,
okeanlar tabiiy-hududiy kompleks bo‘lib hisoblanadi.
Eng katta tabiiy kompleks geografik qobiq
hisoblanadi. Geografik qobiq o‘z navbatida Dunyo okeani va quruqlikka; Dunyo
okeani okeanlarga; quruqlik esa materiklarga bo‘linadi. Okean va materiklar
geografik mintaqalarga hamda tabiat zonalariga, tabiat zonalari esa landshaftlarga
bo‘linib ketadi. Tabiiy geografiya fanining o‘rganish obyekti — landshaftdir.
Eslab
qoling!
Tabiat komponentlari — tog‘ jinslari, suv, havo, o‘simlik va hayvonot
dunyosi hamda mikroorganizmlardir.
Tabiat kompleksi deb, tabiat komponentlarining o‘zaro murakkab ta’siri
natijasida tarkib topgan hamda tabiiy xususiyatlariga ko‘ra boshqa joylardan farq
qladigan Yer yuzi qismlariga aytiladi.
Foydalanilgan manbalar:
