Yerga eng yaqin yulduz
Har kuni Quyosh chiqadi va
botadi. Quyosh chiqishi ulug‘vor, go‘zal manzara; dastlab sharq tomondan osmon
sekin-asta yorisha boshlaydi, osmonning bir chekkasi qizaradi, keyin sharq
tomonda ufq yoppasiga qirmizi alvonga burkanadi. Hamma narsa jonlana
boshlaydi, qushlar xonishi eshitiladi. Tongni birinchi bo‘lib qushlar kutib
oladi. Tinib-tinchimas asalarilar gullar og‘ushiga shoshilishadi. Qaldirg‘ochlar
charx urib havoni keza boshlaydi. Butun borliq, tabiat, barcha tirik mavjudot
Quyosh chiqishini tantana bilan kutib oladi.
Quyosh — osmondagi son-sanoqsiz
yulduzlarning biri, Yerga eng yaqin yulduzdir. Quyosh — ulkan yoritkich,
qizigan gaz holidagi osmon jismidir. Quyosh nuri har sekundda 300000 kilometr
tezlikda tarqalib, Yerga 8,5 minutda yetib kelsa, Yerga yaqin turgan boshqa
yulduzning nuri 4,5 yildagina yetib keladi.
Quyosh bilan Yeming oralig‘i 149,5 million
kilometr. Bu masofaning kattaligini quyidagicha tushuntirish mumkin. Masalan,
kishi sutkasiga 30 kilometrdan yo‘l bosa olsa, Quyoshga 13 ming yildan keyin
yetib borgan bo‘lur edi. Soatiga 100 kilometr tezlikda
yuradigan poyezd tinimsiz harakatlansa, 160 yildan keyingina Quyoshga yetib
borishi mumkin. Soatiga 500 kilometr tezlikda uchadigan samolyot Quyoshga yetib
borish uchun 36 yil uzluksiz uchishi kepak. Yerda turib gapirgan odamning
ovozi Quyoshga 14 yildan keyin, kosmik raketa esa besh oyda yetib borishi
mumkin.
Quyosh, ta’bir joiz bo‘lsa,
qaynab turgan olov maskanidir. Quyosh ichidagi harorat 6000°C ga teng, lekin
uning bag‘ridagi harorat 20 million gradusdan ham ziyod. Quyoshda olovli
to‘lqinlar o‘zaro to‘qnashib, gazlar chaqnab, olov bir necha ming kilometrlarga
sachrab turadi. Demak, Quyosh laqqa cho‘g‘, qizigan gazdan iborat. Quyoshda har
qanday modda, hatto temir ham bir lahzada erib, bug‘ga aylanishi mumkin.
Quyosh — juda katta yoritkich.
Yer Quyoshga qiyosan bamisoli bir nuqta. Agar Quyoshni o‘rtacha kattalikdagi
tarvuz deb faraz qilsak, Yer uning oldida tariq donasiga o‘xshaydi. Quyoshning
diametri 1391000 kilometr bo‘lib, Yer diametridan 109 baravar katta. Agar
Quyosh ichi kovak shar deb faraz qilinsa, uning ichiga 1300000 ta Yer sharini
joylashtirish mumkin bo‘lardi.
Quyoshda butun Quyosh sistemasi
massasining 99,86%i mujassamlangan. Quyoshda 66 ta kimyoviy element topilgan,
og‘irligi jihatidan Quyoshning 55—70%i vodorod va 29—44%i geliydan iborat.
Quyosh o‘z o‘qi atrofidan 25 sutkada bir marta aylanib chiqadi.
Quyoshning faolligi davriy
o‘zgarib turadi. Quyosh faolligining o‘rtacha davri 11—12 yilda takrorlanadi.
Quyosh faol- ligining 11—12 yillik davri bilan qaytariladigan maksimumida Yerda
ma’lum hodisalar kuzatilishi mumkin.
Olimlaming fikricha, insonning
sog‘ligi, ruhiy holati, mehnat qobiliyati ko‘p jihatdan Quyoshning faoliyatiga
bog‘liq. Hatto tabiiy ofatlar, baxtsizlik hodisalari va kasalliklar ham Quyosh
faoliyatiga bog‘liqligi tajribalar yo‘li bilan isbotlangan. Yer magnit
maydonining Quyoshga bog‘liq holda kuchli to‘lqinlanishi ro‘y berganda tutqanoq
kasalliklari tutib qoladi, turli baxtsiz hodisalar sodir bo‘ladi.
Quyosh bag‘rida yadro
reaksiyalari ro‘y berishi natijasida fazoga uzluksiz ravishda juda katta
yorug'lik va issiqlik energiyasi tarqalib turadi. Quyosh koinotga har sekundda
4 x 1033 teng energiya chiqaradi. Bu energiyaning faqat 2200
miUiondan bir qismigina Yerga tushadi. Yer yuzasiga yetib kela oladigan energiya 231 trilliard
ot kuchiga teng bo‘lgan dvigatelni harakatlantira oladi. Boshqacha qilib
aytganda, har biri 400 ot kuchiga ega bo‘lgan 543 milliard bug‘ mashinasini
harakatlantirishga yetadi.
Quyosh — bitmas-tuganmas energiya manbayi. Yeming bir necha kunda Quyoshdan oladigan energiyasi yer bag‘ridagi jami yoqilg‘i zaxirasi energiyasidan ham ko‘p.
Toshkent shahri hududiga bir yil mobaynida Quyoshdan keladigan issiqlik 37 million tonna ko‘mir yoqilganda chiqadigan issiqlikka teng. 0‘zbekiston hududiga bir yil mobaynida tushadigan Quyosh energiyasi esa shunday hududdagi yarim metr qalinlikdagi ko‘mir energiyasiga teng.
O‘zbekiston haqiqatan ham serquyosh o‘lka. Sankt-Peterburgda Quyosh nur sochib turadigan davr yiliga 1563 soatni, Moskvada 1651 soatni tashkil etadi. 0‘zbekiston hududida esa o‘rta hisobda 3000 soatdan ham ortiq.
Kishilar Quyosh energiyasidan o‘z ehtiyojlari uchun foydalanishga qadimdan urinib kelganlar. Hozirgi vaqtda Quyosh energiyasidan xalq xo‘jaligining ba’zi sohalarida samarali foydalanilmoqda. Masalan, ko‘pchilik parniklar, teplitsalar Quyosh nurlari bilan isitiladi; Quyosh energiyasidan foydalanib uylami issiq suv bilan isitadigan moslamalar qurilgan. Quyosh energiyasi bilan isitiladigan uylar Toshkentda ham bor. Sho‘r suvni chuchitadigan qurilmalarda ham Quyosh energiyasidan foydalaniladi. Toshkentda Quyosh energiyasi bilan ishlaydigan nasos qurilgan. Bu nasos bir sutkada uzluksiz ravishda 14 soat ishlab, suvni 11 metr balandlikka chiqarib beradi. «Quyosh muzlatkichi» esa 8 soatda 300 kilogramm muz ishlab chiqara oladi.
Quyosh energiyasidan bemorlarni davolashda, kishilar sog‘ligini mustahkamlashda ham samarali foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda Yer sun’iy yo‘ldoshlari, kosmik kemalarga oTnatilgan batareyalar Quyosh energiyasi bilan ishlaydi. Yaqin kelajakda elektr stansiyalar ham Quyosh issiqligi bilan ishlaydigan bo‘ladi.
Tekin Quyosh energiyasidan yanada ko‘proq foydalanish yo‘llarini topish uchun olimlarimiz tinmay tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
