Changalzor hukmdorlari 

  Yovvoyi qabila vakillari ba’zan tasodif tufayli zamonaviy odamlar bilan to’qnash kelib qolishadi, ba’zida esa ularni olimlar qidirib topishadi. Masalan, Peruning hindu qabilalari bo’yicha markazi mutaxassislari bir necha yil avval yana bir yovvoyi qabilani izlab topishga muvaffaq bo’lishgandi. Amazonka changalzorlarida, Peru va Braziliya chegarasi yaqinida bir necha chayla turgan ekan. Kamonlar bilan qurollangan odamlar ekspeditsiya samolyotini o’qqa tutishga harakat qilishgan.

  Shuni aytish kerakki, so’nggi paytlarda olimlar yangi yovvoyi qabilalarga tobora kam duch kelishyapti, chunki ularning aksariyati allaqachon topib bo’lingan, Yer yuzida esa deyarli  tekshirilmagan joyning o’zi qolmadi.

  Yovvoyi qabilalar Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya va Osiyo hududida yashaydi. Taxminiy  hisob-kitoblarga ko’ra, sayyoramizda tashqi olam bilan umuman aloqa qilmaydigan yoki juda kam aloqa qiluvchi yuztacha qabila bor. Ularning ko’pchiligi sivilizatsiya bilan to’qnash kelishni ma’qul ko’rishmaydi, shu sababli qabilalarda qancha odam yashashi noma’lum. Zamonaviy odamlar bilan bajonidil aloqaga kirishuvchi qabilalar esa o’ziga xos turmush tarzilaridan ayrilib, taraqqiyot yutuqlarini o’zlashtira boshlashadi va shu tariqa "katta dunyo”ga yo’l olishadi.

  Yovvoyi qabilalarni o’rganishga to’sqinlik qiluvchi omillardan biri ibtidoiy odamlarning immun tizimi boshqachaligidir. Ular uzoq vaqt tashqi dunyodan uzilib yashagani uchun tanalarida ko’pgina infeksiyalarga qarshi immunitet shakllanmagan, shuning uchun avvallari ularga noma’lum bo’lgan kasallik halokatli ta’sir etishi hech gap emas.

  So’nggi yillarda yovvoyi qabilalar yashash joylarini tez-tez o’zgartirishga majbur bo’lishmoqda. Bu yangi yerlarni o’zlashtirish, o’rmonlarning kesilib ketishi natijasi. Ba’zida bir qabila boshqasining yoniga kelib qoladi va ikki o’rtada nizolar kelib chiqishi mumkin. Yoki bir qabilaga xos kasalliklar ikkinchi qabilada tarqab, odamlari o’lish ehtimoli bor.

  Ibtidoiy odamlar bilan uchrashish qiyin bo’lishiga qaramay, antropolog olimlar ayrim qabilalarning hayot tarzini o’rganishga muvaffaq bo’lishgan. Aytish mumkinki, har bir qabila qadimgi dunyoning o’ziga xos modelidir.

  Braziliya changalzorlarida, Meyki daryosi vodiysida piraxa nomli qabila yashaydi. Piraxalarning soni ikki yuz atrofida, ular ovchilik bilan shug`ullanadi va iloji boricha tashqi dunyo bilan aloqa qilmaslikka urinadi. Piraxa qabilasining tili o’ziga xos. Ularning tilida na sanoqni bildiruvchi so’zlar va na ko’chirma gaplar bor, "ko’proq”, "bir nechta”, "hamma”, "har bir” degan so’zlar piraxalar uchun begona. Bundan tashqari, ular ranglardagi turlarni ham ajratishmaydi.

  Piraxa tilida "bir” va "ikki” bitta so’z bilan ifoda etiladi, talaffuzida farq bor xolos. Sanoq so’zlar yo’qligi uchun piraxalar eng oddiy matematik amallarni ham bajara olishmaydi, uchtadan ko’p narsaning hisobini olisholmaydi. Shunday bo’lsa-da, piraxalarda intellektning pasayishi kuzatilmas ekan. Linvistlar va psixologlarning fikricha, tildagi o’ziga xoslik piraxalar tafakkuri rivojlanishiga sun’iy to’siqdir.

  Piraxalar o’zlarining hayot tarziga yot narsalar haqida umuman gapirishmaydi, ularda dunyoning yaralishi haqida tasavvur yo’q.

  Nikobar va Adaman orollari Hindiston sohillaridan 1400 km uzoqlikda joylashgan. Mazkur orollarda oltita ibtidoiy qabila yashaydi: katta andamanlar, onge, jarava, shompens, sentinellar va negrito. 2004-yilgi sunamida qabilalar odamlarining aksariyati o’lgan, deb hisoblangan edi. Aksincha, ko’pchiligi yashab qolgan ekan.

  Bu qabilalar hali ham tosh asrida yashaydi. Negrito qabilasi o’sha davrlarda yashagan odamlarning avlodlari hisoblanadi, ularning bo’yi 150 sm atrofida. Mashhur sayyoh Marko Polo o’z esdaliklarida negrito odamlari haqida yozib qoldirgan.

 Odamxo’rlik ibtidoiy qabilalar o’rtasida keng yoyilgan. Ayrim qabilalar hali ham odamxo’rlik bilan shug`ullanadi, masalan, Amazonka g`arbida yashovchi korubolar. Qabila odamlari anchayin tajovuzkor, og`ir to’qmoqlar va uchi zaharlangan nayzalar bilan qurollanib olishadi. Korubolarda diniy tasavvur yo’q, tez-tez o’z bolalarini o’ldirib turishadi.

  Eng vahshiy yovvoyilar Papua-Yangi Gvineya va Borneoda yashaydi. Borneolik odamxo’rlar dushmanlari, sayyohlar va hatto o’z qabilasi qariyalarini ham sixga tortib yuboraverishadi.

  Yangi Gvineyada yashovchi karafai qabilasi ashaddiy odamxo’rlar hisoblansa, yali va vanuatu qabilalari esa faqat bayramlarda yoki muhtoj bo’lib qolishganida odam go’shtidan bahramand bo’lishadi.

  Odamxo’rlar orasiga tushib qolishni hech kim xohlamaydi, albatta. Lekin yovvoyi qabilalarning hayot tarzi olimlarni juda-juda qiziqtirish turgan gap. Afsuski, ibtidoiy odamlar hayotini o’rganishga bo’lgan urinishlar ko’pincha qabilalarning qirilib ketishiga sabab bo’lmoqda. Bundan tashqari, kun kelib ular yashayotgan yerlarning ham o’zlashtirilishi aniq. Ana o’shanda tosh asri vakillari taraqqiyot bilan tanishuv qurboniga aylanishadi yoki zamonaviy hayotga singib ketishadi.