Yer yuzi aholisi, irqlar
Yer yuzi aholisi, irqlar. Aholi soni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti davomida o‘sib kelgan. Masalan, eramizning boshlarida 230 mln, 1 000-yilda 305 mln, 1 500-yilda 440 mln kishiga yetgan. Oxirgi ming yillikda aholining ikki baravar ko‘payishi uchun 600 yil kerak bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi marta ikki baravar ko‘payishi uchun 230 yil, uchinchisiga 100 yil va to‘rtinchisiga 40 yil kerak bo‘lgan.Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma’lumotlariga
ko‘ra, Yer yuzi aholisi 2020-yil 1-iyul holatiga ko`ra, 7 mlrd 773 mln. kishidan ortdi. Aholi
soni eng ko‘p (100 mln dan ortiq) mamlakatlar Xitoy, Hindiston, AQSH,
Indoneziya, Braziliya, Pokiston, Nigeriya, Bangladesh, Rossiya, Meksika,
Yaponiya va Filiрpin.
XX asrning 60-yillarida „demografik portlash", ya’ni
aholining juda tez sur’atlar bilan o‘sishi kuzatildi. Aholining o‘sishi Afrika,
Osiyo va Amerika mamlakatlarida yuqori bo‘lsa, ko‘plab Yevropa mamlakatlarida
past ko‘rsatkichga ega.
Dunyo aholisi, asosan, uchta katta irqqa mansub. Bular
yevropeoid, mongoloid va negroid. Bu asosiy irqlar orasida ko‘p oraliq
(aralash) irqlar mavjud.
Aholining joylashish xususiyatlari. Dunyo aholisining notekis tarqalganligiga mamlakatning geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, tarixan rivojlanishi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, tabiiy boyliklar bilan ta’minlanganligi kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Dunyo aholisining asosiy qismi dengiz va okean
sohillariga yaqin masofada yashaydi. Bunga sabab tabiiy sharoitining yashash
uchun qulayligi, eng arzon dengiz transportiga yaqin bo‘lganligi, eng yirik
dengiz port-shaharlari tarkib topganligi bilan bog‘liq.
Yer yuzida aholi zich joylashgan to‘rtta yirik hudud
shakllangan. Bular: Janubiy Osiyo, Sharqiy Osiyo, G‘arbiy Yevropa va Shimoliy
Amerikaning sharqiy qismi. Buning omillari — tabiiy sharoitning qulayligi,
xo‘jalikning yaxshi rivojlanganligi va qadimdan aholi yashab kelayotganligidir.
Tabiiy boyliklar va ularning inson uchun ahamiyati.
Inson o‘zining kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiat boyliklaridan
foydalanishga majbur. Tabiat boyliklarini beshta asosiy guruhga ajratish
mumkin: mineral, iqlimiy, suv, yer va biologik boyliklar.
Aholining yashashi uchun yoqilg‘i, rudali va noruda
mineral boyliklar zarur. Ularsiz jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini
tasavvur etish qiyin. Rudali foydali qazilmalarga temir, mis, olmos, oltin,
uran va boshqalar, noruda mineral boyliklarga oltingugurt, fosforit, osh tuzi
va boshqalar kiradi.
Insoniyatning qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan
talabini qondirish hamda tabiat qo‘ynida dam olishi (rekreatsiya) uchun iqlimiy
boyliklarning ahamiyati beqiyos.
Xo‘jalikda eng ko‘p foydalaniladigan tabiiy boylik suv
hisoblanadi. „Suv bor joyda hayot bor", „Suv tugagan joyda hayot tugaydi",
degan xalq maqollari suvning bebaho tabiiy boylik ekanligidan dalolat beradi.
Dehqonchilikni rivojlantirishda hosildor tuproqlarning
ahamiyati juda katta. Muayyan hududning hayvonot olami va o‘simlik qoplami
biologik boyliklarni tashkil etadi. Bu boyliklarning eng muhim xususiyati
ularni qayta tiklash mumkinligidir.
Aholining tabiat bilan aloqadorligi. Inson o‘z
ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan barcha narsalarni tabiatdan oladi. Natijada,
tabiatga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa turli tabiat komplekslari
shakllanishiga olib keladi.
Tabiiy komplekslar inson ta’siri darajasiga ko‘ra uch
guruhga ajratiladi:
1. Tabiiy landshaftlar. 2. Tabiiy-antropogen
landshaftlar. 3. Antropogen landshaftlar.
Tabiiy landshaftlar deganda insonlar tomonidan foydalanilmaydigan
hududlar landshaftini tushunamiz. Ularga Antarktida, Shimoliy Muz okeanidagi
doimiy muzliklar va orollar, baland tog‘lar, cho‘llar, qalin o‘rmonzorlar misol
bo‘ladi.
Tabiiy-antropogen landshaftlar tabiiy va antropogen
landshaftlarning oralig‘ida tarkib topadi. Ularga yaylovlar, lalmikor yerlar
kiradi.
Antropogen landshaftlar — kishilarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida o‘zgargan tabiiy landshaftlar bo‘lib, ular Yer yuzasida keng tarqalgan. Aholi punktlari — qishloq va shaharlar antropogen landshaftlarning namunasi hisoblanadi. Shaharlar landshafti dastlab 5-4 ming yil muqaddam „qal’a shahar", „shahar-davlat" sifatida shakllana boshlagan.
Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish
maqsadida qo‘riqxonalar, buyurtma maskanlari, milliy bog‘lar tashkil etiladi.
Yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simlik va hayvonot olami „Qizil kitob"larga
kiritiladi va alohida muhofaza qilinadi. Bunday chora-tadbirlar yagona umumiy
uyimiz Yer tabiatini va insonlar sog‘lig‘ini asrash uchun xizmat qiladi.
