Tabiat komplekslari tavsifi. O‘zbekistonning tabiiy geografik okruglari
O‘zbekiston
hududi tabiiy geografik tuzilishi jihatidan bir xil emas. Agar
respublikamizning shimoli-g‘arbiy, g‘arbiy qismi tekislikdan iborat bo‘lsa,
aksincha, sharqiy va janubi-sharqiy qismi tog‘lardan, ular orasidagi vodiylar
(botiqlar)dan iborat.
Respublikaning
tekislik va tog‘li qismi faqat geologic tuzilishi va relyefi jihatidan emas,
balki hozirgi zamon tabiiy geografik xususiyatlari jihatidan ham bir-biridan
farqlanadi. Tog‘larda denudatsiya va eroziya jarayoni kuchli bo‘lib, nuragan
jinslar tekislik qismida to‘planadi. Tekislik qismi esa uzoq vaqt dengiz tagida
qolib qalin cho‘kindi jinslar bilan qoplangan. Tog‘li qismi esa, asosan,
paleozoy va mezozoy jinslaridan tarkib topib, gersin va so‘nggi tektonik
jarayonlar ta’sirida ko‘tarilib qolgan. O‘zbekistonning tekislik qismi iqlimi qurg‘oqchil
bo‘lib, yozi juda isib ketsa, tog‘oldi va tog‘larda harorat nisbatan salqin
bo‘lib, yog‘in ortib boradi. Natijada, tuproq va o‘simlik jihatidan ham
bir-biridan farqlanadi. Ana shuning uchun O‘zbekiston hududining tekislik qismi
bilan tog‘oldi va tog‘ qismi orasidagi tafovutlarni hisobga olib, uni quyidagi
ikki qismga — tekislik qismi hamda tog‘oldi va tog‘ qismiga bo‘lamiz.
Tekislik
qismi respublikamizning shimoli-g‘arbiy va g‘arbiy hududlarini o‘z ichiga
oladi. Tekislik qismining yer yuzasi okean sathidan taxminan 100-250 metr
baland bo‘lib, O‘zbekistonning eng qurg‘oqchil qismidir. Tekislik, asosan, cho‘llardan
iborat bo‘lib, unda shu sharoitga moslashgan o‘simlik va hayvonot dunyosi
mavjud.
Tog‘oldi va
tog‘ qismi O‘zbekiston hududining janubi-sharqiy va sharqiy qismlari (adirlar,
tog‘oldilari, tog‘lar, tog‘ oraliqlaridagi vodiylar)ni o‘z ichiga oladi.
Tog‘oldi va tog‘ qismi tabiat unsurlari (geologik tuzilishi, yer yuzasi,
iqlimi, suvlari, tuproq-o‘simlik qoplami, hayvonot dunyosi) tekislikdan tog‘ga tomon
o‘zgarib boradi va balandlik mintaqalanishi vujudga keladi. O‘zbekistonning
tekislik qismi ham, tog‘oldi va tog‘li qismi ham tabiiy sharoiti jihatidan
farqlanuvchi yirik tabiiy hududiy kompleks — okruglarga bo‘linadi.
O‘zbekiston
hududini tabiiy geografik okruglarga ajratishning ular orasidagi tafovutlarni
ilmiy jihatdan bilib olishdan tashqari, amaliy ahamiyati ham bor. Chunki tabiiy
boyliklardan oqilona foydalanib, ularni muhofaza qilish, xalq xo‘jaligi
tarmoqlarini ixtisoslashtirish, eng avvalo, har bir okrug tabiati ichidagi
tafovutlarni puxta bilishni taqozo etadi.
O‘zbekistonning tekislik qismi 5 ta tabiiy geografik okrugga bo‘linadi: 1) Ustyurt, 2) Quyi
Amudaryo, 3) Qizilqum, 4) Quyi Zarafshon, 5) Orol.O‘zbekistonning
tog‘oldi va tog‘li qismi esa 6 ta tabiiy geografik okrugga bo‘linadi: 1) Surxondaryo, 2) Qashqadaryo, 3) O‘rta Zarafshon, 4) Mirzacho‘l, 5) Chirchiq-Ohangaron, 6) Farg‘ona.
Mazkur
tabiiy geografik okruglar yuqorida qayd qilinganidek ayni vaqtda tabiiy hududiy
komplekslardan iborat bo‘lib, ular kompleks tabiiy sharoiti (yer yuzasining
tuzilishi, iqlimi, suvlari, tuproq-o‘simlik qoplami va boshq.)ga ko‘ra bir-biridan
keskin farq qiladi.
Masalan,
Chirchiq-Ohangaron tabiiy geografik okrugi O‘zbekistonning shimoli sharqida,
Sirdaryo bilan G‘arbiy Tyanshan tog‘lari orasida joylashgan. Yer yuzasi
Sirdaryo sohillaridan shimoli sharq tomon balandlashib borib, G‘arbiy Tyanshan
tog‘ tizimiga tutashib ketadi. Hudud, asosan, gersin tog‘ hosil bo‘lish
jarayonida ko‘tarilib, so‘nggi tektonik jarayonlar ta’sirida turli katta-kichik
yo‘nalishdagi yer yoriqlari vujudga kelgan. Bulardan tashqari, hozir ham davom
etayotgan yangi tektonik harakatlar ta’sirida pasaygan yuza turli balandliklarga
ko‘tarilgan, ba’zi yerlari cho‘kkan, natijada biz hozir ko‘rib turgan okrugdagi
tog‘ tizmalari (Chatqol, Piskom, Qorjontov, Qurama tog‘i va boshq.) va ular
orasida joylashgan
botiqlar (Chirchiq va Ohangaron vodiylari) paydo bo‘lgan. Bu okrugda yangi
tektonik jarayon hozir ham davom etayotganligi tufayli zilzilalar bo‘lib
turadi. Iqlimi ham tog‘ tomon o‘zgarib, iyulning o‘rtacha harorati +26 +27°C,
yanvarniki esa –2 –14°C atrofida bo‘ladi. Yillik yog‘in miqdori 300–550 mm,
G‘arbiy Tyanshan tog‘larida 800—900 mm atrofida bo‘ladi. Okrugdan Sirdaryoning
o‘ng irmoqlari —Chirchiq, Ohangaron daryolari oqib o‘tadi. Tuproq-o‘simlik qoplami
jihatidan balandlik mintaqalanish qonuniyatiga ega bo‘lib, o‘z ichiga adir,
tog‘ va yaylov mintaqalarini oladi.
O‘zbekistonning
eng shimoli g‘arbida joylashgan Ustyurt okrugining yer yuzasi dengiz sathidan
100–250 m balandlikdagi platodan iborat. Platoning yerusti tuzilishi bir xil
bo‘lmasdan, kichik balandliklardan, ular orasidagi botiqlardan iborat bo‘lib,
atroflicha tikka jarliklar (chinklar) hosil qilib tushadi. Ustyurt okrugi O‘zbekistonning
shimoli g‘arbida joylashib, atrofi ochiq bo‘lganligi tufayli sovuq havo oqimi to‘siqsiz
kirib keladi. Natijada, yanvarning o‘rtacha harorati –10 –11°C ga tushib,
ba’zan eng past harorat –38°C ga tushadi. Yozi issiq, quruq, davomli bo‘lib, eng
yuqori harorat +44°C ga yetadi. Okrug tiрik cho‘l landshafti bilan tavsiflanadi.
