Geografiya ta’limida kartografik texnologiyalardan foydalanish
Geografik xaritalarda turli – tuman voqea va hodisalar tasvirlangani
uchun, ular juda xilma-xil bo‘ladi. Kartografiyada quyidagi tushunchalar
uchraydi:
Tarx (plan)- joyning yirik miqyosda (5000 va undan kattaroq) tuzilgan
chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo‘lmagan kichik-kichik joylar
tasvirlanadi.
Xarita - Yer yuzasini kichraytirilib va
umumlashtirilib shartli belgilar bilan tekislikka tushurilgan tasviridir.
Ularda tabiiy va iqtisodiy - ijtimoiy
voqea va hodisalar tasvirlanadi.
Aerofotosurat - tayyora va boshqa o‘zi uchar
asboblar yordamida olingan Yer yuzasini yoki uning bir qismining tasviridir.
Ular orqali joyning tuzilishi, relyefi,
o‘simlik qoplami, yo‘llari, qishloqlar, jihozlar va korxonalarning joylanishi
aniqlanadi.
Kosmosurat - Yerning va boshqa sayyoralarning
kosmik kemalari yordamida olingan tasvirdir. Ular fanning va xalq xo‘jaligining
turli sohalarda keng qo‘llaniladi. Har
bir tarx, xarita, kosmo va aerosurat ma’lum bir miqyosda tuziladi.
Miqyos - bu xaritadagi
chiziqning uzunligini Yer yuzasidagi shu
chiziqqa mos keladigan haqiqiy uzunlikka nisbatidir. U xaritadagi tasvir necha
marta kichraytirilganini ko‘rsatadi.
Masalan, xaritada daryoning uzunligi 1sm, haqiqiy uzunligi 10 km, yoki 1 000000 sm. Demak
xaritaning miqyosi 1: 1 000000. Miqyoslar sonli, chiziqli va so‘zli bo‘ladi.
Sonli miqyos kasrdan iborat, uning surati 1ga teng, maxraji esa xaritada tasvir
necha marta kichraytirilganini
ko‘rsatadigan son bo‘ladi. Masalan, 1: 1 000 yoki bu tasvirni ming marta kichraytirilganligini
ko‘rsatadi. Chiziqli miqyos - bu teng bo‘laklarga bo‘lingan to‘g‘ri chiziqdir. Har
bir bo‘lak qancha masofaga tengligi
uning ustiga yozib qo‘yiladi. So‘zli miqyos
xaritadagi 1sm masofa haqiqatda qanchaga tengligini ko‘rsatadi. Masalan
1smda 10 km ga teng.
Andozalarlar (proeksiyalar) -
bu Yer yuzasini xaritada
tasvirlash usulidir. Yer dumaloq bo‘lganligi tufayli uni tekislikda
tasvirlanayotganda ma’lum bir xatoliklarga
yo‘l qo‘yiladi. Bunday
xatoliklarga asosan maydonni, uzunlikni va burchaklarni tasvirlayotganda
yo‘l qo‘yiladi. Shuning uchun turli hil (teng burchakli, teng maydonli, teng
masofali va aralash andozalar) qo‘llaniladi.
Shartli belgilar – voqea va hodisalarning ma’lum bir
belgilar yordamida xaritada tasvirlanishidir. Miqyosli shartli belgilar
yordamida voqea va hodisalar haqiqiy o‘lchamlari bilan tasvirlanadi.
Miqyossiz shartli belgilar bilan, xaritalarning
miqyosida ko‘rsatib bo‘lmaydigan voqea va hodisalar tasvirlanadi (TETS,
kon, aholi yashaydigan joylar). Chiziqli shartli belgilar bilan daryo
oqimining yo‘nalishi, o‘rmondagi daraxtlarning turlari ko‘rsatiladi. Bundan
tashqari yozuvli, harfli, sonli shartli belgilar ham bo‘ladi.
Xaritada voqea va hodisalar quydagi usullar bilan tasvirlanadi:
- belgilar usuli – miqyosda tasvirlab bo‘lmaydigan narsalar, voqea va
hodisalar tasvirlanadi;
- chiziqli usul – asosan uzunlik
bo‘yicha joylashgan daryo, yo‘l va chegaralar tasvirlanadi:
- rang berish usuli – voqea va hodisalarni maydon bo‘yicha tarqalishini
tasvirlashda qo‘llaniladi (o‘simlik, tuproq, iqlim xaritalari);
- teng qiymatli chiziqlar usuli – bir xil qiymatga ega bo‘lgan voqea va
hodisalar tasvirlanadi (harorat, balandlik, aholi zichligi);
- bog‘langan diagrammalar usuli – ma’lum bir joydagi meteorologik
stansiyada haroratni mavsumiy o‘zgarishini, yog‘in va shamollarni
taqsimlanishini tasvirlashda qo‘llaniladi;
- chegara usuli – bir xil voqea va hodisalarni tasvirlashda
qo‘llaniladi, foydali qazilmalar, hayvonlar va qishloq xo‘jaligi xaritalari.
- nuqta usuli – narsalarni, voqea
va hodisalarni tarqoq holda miqdorini beradi. Masalan bitta nuqta 200 bosh
sigir;
- harakat belgilari usuli – voqea
va hodisalarni harakat yo‘nalishini ko‘rsatadi ( daryo oqimi, shamol va oqim
yo‘nalishi, yuk tashish yo‘llari).
Xaritalar miqyosiga
qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:
- tarxlar, miqyos 1:5000 va undan katta;
- yirik miqyosli xaritalar 1: 1
0000 dan 1:200000 gacha;
- o‘rta miqyosli xaritalar 1: 200000 dan 1:1000000 gacha;
- mayda miqyosli xaritalar 1: 1000000 dan kichik.
Xaritalar ularda tasvirlanadigan
maydonning ko‘lamiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:
- yulduzlar xaritasi;
- sayyoralar va Yer xaritasi;
- yarim sharlar xaritasi;
- quruqlik va okeanlar xaritalari;
- tabiiy geografik o‘lkalar xaritalari;
- mamlakatlar xaritalari;
- ma’muriy birliklar xaritalari;
- maxsus hududlar xaritalari (qo‘riqxona, sayohatbop joylar);
- shaharlar va aholi punktlari xaritalari;
- shahar va viloyat tumanlari xaritalari;
Mazmuniga ko‘ra xaritalar - umumgeografik va mavzuli xaritalarga
bo‘linadi. Umumgeografik xaritalar o‘z navbatida yana
a) topografik ( 1: 100000 va undan katta);
b) umumtopografik (1: 200000 dan 1: 1000000 gacha)
v) umumtasavvur (obzor) xaritalarga bo‘linadi (miqyosi 1:1000000 dan
kichik).
Mavzuli xaritalar tabiiy va iqtisodiy (iqlim, tuproq, o‘simlik, qishloq xo‘jalik,
sanoat va h. k.) xaritalarga bo‘linadi:
Vazifasiga ko‘ra xaritalar
quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) ilmiy xaritalar;
b) madaniy va tashviqot xaritalari;
v) texnik xaritalar (kosmik, havo, dengiz, yo‘l va muxandislik xaritalari);
g) o‘quv xaritalari;
d) sayohat xaritalari;
Tuzilishiga ko‘ra xaritalar
3 turga bo‘linadi:
a) tasviriy xaritalar alohida voqea va hodisalarni tasvirlaydi. Masalan
havo harorati, yog‘inlar va bosim xaritalari;
b) jamlama xaritalar ma’lum bir hodisaning hamma o‘lchamlari birga
tasvirlanadi. Masalan, bitta xaritada shamol va bosimni tasvirlash mumkin:
v) yakuniy xaritalar bir - biri bilan o‘zaro bog‘langan hodisalar bir
butun holda tasvirlanadi (iqlim mintaqalari xaritasi).
Geografik atlaslar va ularning
turlari.
Atlaslar - to‘la va aniq ma’lumotga ega
bo‘lgan, yagona dastur asosida tuzilgan,
tartibga solingan xaritalar to‘plamidir.
«Atlas» atamasi Flamand xaritashunosi Merkator tomonidan kiritilgan. U
o‘zi tuzgan xaritalar to‘plamini (1595-yili) Liviyaning afsonaviy qiroli Atlas
nomi bilan ataydi. Xaritalar to‘plami birinchi marta II-asrda Klavdiy Ptolemey
tomonidan tuzilgan. Atlaslar egallagan maydonga qarab, Sayyoralar, dunyo,
materiklar, okeanlar, o‘lkalar, davlatlar, viloyatlar atlaslariga bo‘linadi.
Mazmuniga qarab umumgeografik va mavzuli atlaslarga bo‘linadi. Vazifasiga ko‘ra
ilmiy, ma’lumotli, ommabop (o‘lkashunoslik), o‘quv, sayyoh va yo‘l atlaslariga
bo‘linadi.
Globuslar va ularning turlari.
Globus (lotincha globus – dumaloq) Yerning
kichraytirilgan nusxasi, unda Yer yuzasi, mareriklar va okeanlar, tog‘lar va
tekisliklar shakli xatosiz, aniq va to‘g‘ri tasvirlanadi. Birinchi marta globus
Beruniy tomonidan X asrda, Bexaym tomonidan XV asrda yasalgan.
Globuslar miqyosiga ko‘ra mayda (1:30000000) va yirik globuslarga
bo‘linadi.
O‘quv va boshqa maqsadlar uchun yirik globuslar yasaladi.
Maktab geografik xaritalarining turlari.
Maktab geografik xaritalarining
boshqa xaritalardan farqi ularni o‘quvchilarni yoshi va rivojlanishiga moslab
chiqarilishidir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun oddiyroq, tushunishi va
o‘qishi oson bo‘lgan xaritalar chiqariladi, yuqori sinflar uchun esa
murakkabroq xaritalar nashr qilinadi.
Umumta’lim maktablarida qo‘llaniladigan xaritalarni quyidagi guruhlarga
bo‘lishimiz mumkin:
-devoriy xaritalar;
-darsliklar ichidagi xaritalar;
-atlaslar;
-globuslar;
- yozuvsiz xaritalar.
Mazmuniga ko‘ra, devoriy maktab xaritalari juda xilma-xil bo‘ladi:
tabiiy; iqlimiy; tuproq, o‘simlik;
zoogeografik; geologik; foydali
qazilmalar; iqtisodiy, siyosiy, sanoat; qishloq xo‘jaligi, transport va h. k. Ular turlicha bo‘lgani bilan, umumiy
o‘xshashlikka ham ega. Ularning barchasi sinfda foydalaniladi, o‘quvchilarning
uzoqdan ko‘rishiga moslashgan bo‘ladi, ya’ni masshtabi katta bo‘ladi. Mazkur xaritalar
yordamida o‘quvchilar bilimlarni o‘rganishida amaliy va mustaqil ish
bajarishadi va ma’lum bir savollarga javob berishadi. Shuning uchun ular yaxshi ko‘rinishga va katta aniqlikka ega bo‘lgan
o‘lchamda bo‘lishi lozim.
Xaritalarning turiga ko‘ra ularning o‘lchamlari turlicha bo‘ladi. Dunyo xaritalari,
alohida materiklarning xaritalari hozirgi vaqtda 1,5 x 1,8 m o‘lchamda
chiqarilmoqda. O‘zbekiston va O‘rta Osiyo xaritalari ham deyarli mazkur
o‘lchamda chiqarilmoqda.
Xaritalar aniq va ravshan ko‘rinib turishi lozim. Ulardagi geografik
voqea va borliqni o‘quvchilar 5-6
m dan aniq ko‘ra bilishlari lozim. Buning uchun xaritada
eng muhim narsalar aks ettiriladi. Masalan, daryo tasvirlanayotganida uning
asosiy qismi va eng yirik irmoqlari ko‘rsatiladi, mayda irmoqlari esa
ko‘rsatilmaydi. Xarita ravshan ko‘rinib turishi uchun ranglar yaxshi tanlanishi
lozim. Ranglar bir - biridan keskin ajralib turishi lozim. Devoriy xaritalarga
qo‘yiladigan yana bitta talab chiroyli
bo‘lishidir. Agar xarita chiroyli va aniq qilib ishlangan bo‘lsa o‘quvchilar
ularni oson o‘qishadi va tushunishadi.
Maktab xaritalarida relyef asosan
turli qalinlikda rang berish bilan amalga oshiriladi. Pasttekisliklar to‘q yashil, tekisliklar esa
och yashil, balandliklar och jigarrang, o‘rtacha tog‘lar jigarrang, baland
tog‘lar esa to‘q jigarrangda beriladi.
Xarita geografik nomlar bilan to‘lib qolmasligi kerak. Unda faqat
o‘quvchilarni yoshi va bilimi darajasiga mos bo‘lgan yozuvlar bo‘lmog‘i lozim.
Boshlang‘ich sinf xaritalarida geografik nomlar kamroq va yirikroq yozilishi,
o‘rta va yuqori sinflarda ularning soni ko‘payib va o‘lchamlari maydalashib
borishi mumkin.
Darsliklar ichiga qo‘yiladigan xaritalar. Geografiya predmetlarining oxirida
alohida xarita ilova qilinar edi. Hozirgi vaqtda darsliklarni matnida xaritalar
berilmoqda. Bunday xaritalar tabiiy geografik va iqtisodiy geografik voqea va
hodisalarni tasvirlaydi. Ular oq-qora va
rangli bo‘lishi mumkin. Tabiiy geografik xaritalar ko‘pincha rangli holda
beriladi. Ayrim iqtisodiy geografik voqea va
hodisalarni ko‘rsatishda oq-qora rangdan foydalaniladi. Masalan, foydali
qazilmalar, transport, ayrim ekinlar,
chorvachilik xaritalari hamda siyosiy xaritalar rangli tasvirda beriladi. Ko‘p
hollarda materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi (6-sinf), Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi (9-sinf) kurslarini darsliklari matnlarida xaritalar
ko‘proq beriladi.
Atlaslar ma’lum bir mavzuda va yo‘nalishlarda tuzilgan xaritalar jamlamasidir. Atlaslar tuzilishi va
mazmuniga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: egallagan maydoniga ko‘ra;
yulduzlar atlasi; dunyo tabiiy geografik atlasi; dunyo iqtisodiy geografik
atlasi; alohida materik va okeanlar atlasi; alohida davlatlar atlasi; va h.k.; mazmuniga ko‘ra: tabiiy geografik;
iqtisodiy; temir yo‘l; o‘quv atlaslari va
h. k.
Har bir sinf uchun o‘quv atlaslari mavjud. Masalan, 5-sinf atlasi,
6-sinf atlasi, 7-sinf atlasi, 8-sinf atlasi, 9-sinf atlasi.
O‘quv atlaslari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- atlasda ko‘rsatilgan geografik borliq va voqealar soni darslikdagidan
ko‘proq bo‘lmog‘i lozim;
-atlas o‘quvchilar uchun ma’lumotnoma vazifasini bajarishi lozim;
-atlasda geografik nomlar ro‘yxati albatta bo‘lishi zarur;
Atlasda xaritalar soni 40-45 tadan kam bo‘lmasligi lozim.
Yozuvsiz xaritalar. Ular geografiya ta’limida keng
qo‘llaniladi. Ular asosan o‘quv va
nazorat maqsadlarida ishlatiladi.
Yozuvsiz xaritalar o‘quv maqsadlarida quyidagi hollarda qo‘llaniladi:
- chiziqli xaritaga tabiiy geografik borliq nomlarini tushirish
(daryo, ko‘l, dengiz va h.k.), bu esa geografik nomlarni o‘quvchilar
tomonidan yaxshi eslab qolinishiga imkon beradi;
- tog‘lar, daryo havzalari, izotermalar, tabiat zonalari chegaralarini
chiziqli xaritaga tushirish;
- davlatlarni chegaralarini chiziqli xaritaga tushirish;
- iqtisodiy rayonlarni chiziqli xaritaga tushirish;
- qishloq xo‘jaligi ekinlari chegaralarini chiziqli xaritaga tushirish.
Yozuvsiz xaritalar nazorat maqsadida ham ishlatiladi. Buning uchun
quyidagi shartlar bajarilishi lozim:
- sinfdagi barcha o‘quvchilarda bir xil chiziqli xarita bo‘lmog‘i lozim;
- barcha o‘quvchilar uchun bir xil shartli belgilar berilishi zarur;
- barcha o‘quvchilar yozuvsiz xaritalarida masshtab, legenda,
o‘quvchining ismi sharfi bir xil joyda
ko‘rsatilgan bo‘lmog‘i lozim.
Xaritalarni tushuntirish texnologiyasi
Umumta’lim maktablarida xaritalarni tuzilishini tushutirish
o‘quvchilarga o‘rgatish geografik bilimlarni egallashda muhim o‘rin tutadi.
O‘quvchilarni geografik xaritalarni tuzilishini tushuntirishga o‘rgatish
uchun joyda amaliy ishlar olib boriladi,
joy rejasi bilan ishlanadi, gorizontallarni o‘qish bo‘yicha amaliy
ishlar bajariladi, daraja to‘ri bilan mashq qilinadi, turli xaritalar
solishtiriladi, nuqtalarning geografik koordinatalari aniqlanadi, turli
masshtablar bilan mashq qilinadi va h.k.
Xaritalarni tushunishni eng
yaxshi yo‘li joyni o‘rganish va uni xaritada qanday tasvirlanganligini
aniqlashdir. Bundan tashqari globusdan xaritaga o‘tish, rejadan geografik xaritaga
o‘tish orqali ham geografik xaritalarni tuzilishini tushunishga yordam beradi.
Mazkur usullar yordamida o‘quvchilarni daraja to‘ri, kartografik yiriklashtirish (generalizatsi)
va geografik xaritalarni tushuntirishga imkon beradi.
Joyda va sinfda olib boriladigan amaliy mashg‘ulotlar (yo‘nalishlarini
aniqlash, masofani o‘lchash va ularni chizmada tasvirlash hamda ularni joy
rejasiga tushirish) o‘quvchilarni geografik xaritalarda haqiqatda borliq va
hodisalar tasvirlanganligiga
ishonch hosil qilishiga undaydi.
Geografik xaritalarni tuzilishini tushunishga faqat joyda olib borilgan
ishlargina emas, balki joyning xomaki rejasi bilan ishlash ham yordam beradi.
Bunday ishlar o‘quv sayohatlari, turistik poxodlarda va joyda amaliy ishlar olib borganda bajariladi.
O‘quvchilar yirik masshtabli xaritalarni tuzilishini gorizontallarni
o‘qish bo‘yicha olib boriladigan mashqlarda, topografik xaritalar yordamida
relyefni tasvirini tushirish jarayonida joyni rejasini tuzish davomida
o‘rganishadi.
O‘z yashash joyini tuzilishi va joy rejasini o‘rganish davomida
o‘quvchilar asta - sekin yirik va mayda masshtabli xaritalarni tuzilishini
anglay bolashadi. Ular topografik va geografik xaritalarni solishtirish asosida
joy rejasi va geografik xarita
o‘rtasidagi farqlarni tushuna boshlashadi.
O‘quvchilar kartografik andozalarni (proyeksiyalarni) turlarini
o‘rganish davomida geografik xaritalardagi xatoliklar va ularning miqyosini
tushuna boshlashadi, xatoliklarni qanday sodir bo‘lishini o‘quvchilar
tushunishi uchun globusdagi va ma’lum bir xaritadagi borliqni o‘lchami
solishtiriladi. Masalan, Chukotka yarim oroli yoki Grenlandiya orolini globusda
va xaritada tasvirini solishtiradi. Ularning tasviri xaritada globusdagiga
ko‘ra kattaroq tasvirlangan, ana shu farqlarning asosiy sababi xaritalardagi
xatoliklar ekanligi tushuntiriladi. Masalan, globus Yerning kichiklashtirilgan
modeli hisoblanadi, shuning uchun unda geografik borliq xatosiz tasvirlanadi, xarita
esa globusni tekislikka yoyish natijasida hosil bo‘lgan, shuning uchun uning
chekka qismlarida xatoliklar katta bo‘lishi tushuntiriladi.
Xaritalarning daraja to‘ri, meridianlar va paralellar o‘rganib
bo‘lingandan so‘ng o‘quvchilar geografik koordinatalar bilan mashq qilishadi.
Buning natijasida ular har qanday nuqtani geografik o‘rnini topishni
o‘rganishadi va daraja to‘rini ahamiyatini anglashadi, bundan tashqari ular
daraja to‘ri meridian va parallelarga
qarab yo‘nalish va masofani aniqlashni
o‘rganadi. O‘quvchilar nuqtani geografik koordinatasini aniqlashni yaxshi
o‘zlashtirib olishlari uchun hayotdan misollar keltirish lozim. Masalan, o‘z
shahrini, yoki tumani markazini koordinatalarini aniqlash, O‘zbekistonni chekka
nuqtalarini, eng baland va eng past nuqtalarini koordinatalarini aniqlash.
Xarita masshtabi bilan ishlaganda o‘quvchilar geografik
borliqni kichrayish yoki kattayishi
darajalari bilan tanishishi
lozim. Buning uchun avval yirik, o‘rta
va mayda masshtablar haqida tushunchalarga ega bo‘lmoqlari lozim. Shundan so‘ng
har xil geografik borliqni, masalan
Chorvoq suv omborini kengligi va uzunligini aniqlashlari lozim. O‘quvchilar
geografik xaritada masofani taxminan aniqlashlari uchun ayrim geografik
borliqni uzunligini aniqlab uning yordamida kerakli masofani topishlari mumkin. Masalan, Saxalin orolini
uzunligi 1000 km,
shundan foydalanib Osiyodagi joylarni uzunligini topish mumkin. Biror joyni uzunligini topish
uchun Saxalin orolini hayolan joylashtiriladi va masofa aniqlanadi. Masalan,
uzunligi aniqlanadigan joygacha 2 ta Saxalin oroli sig‘sa, demak uning
uzunligi 2000 km ekan. Bundan tashqari daraja to‘ridan foydalanib ham masofani o‘lchashni o‘quvchilar
o‘rganmog‘i lozim. Buning uchun 10 yoyning uzunligini bilish kifoya.
Meridian
bo‘yicha 10 yoyning o‘rtacha uzunligi 111 km. Agar ikki nuqta orasidagi masofa 100
bo‘lsa u kmda quyidagicha ifodalanadi: 10*111=1110 km.
Geografik xaritalarni o‘qish
texnologiyalari
Geografik xaritalar bilan ishlashning eng ma’suliyatli qismi bo‘lib
ularning o‘qish va ular asosida tegishli xulosalar chiqarishdir.
Geografik xaritalarni o‘qish quyidagi bosqichlardan iborat:
-xaritalarning daraja to‘ri, masshtabi va shartli belgilarini o‘qish;
-topografik xaritalarni o‘qish asosida diktantlar yozish;
-relyefning o‘qish va uning tavsifini tuzish;
-geoglogik va tektonik tuzilishni o‘rganish va xulosa chiqarish;
-foydali qazilmalarni o‘rganish;
-iqlimni o‘rganish va uning tavsifini tuzish;
- geografik sharoitni o‘rganish;
-tuproqni va o‘simliklar qoplamini o‘rganish;
-hayvonot dunyosini o‘rganish;
-tabiat zonalarini o‘rganish;
-joyning umumiy tabiiy geografik tavsifini tuzish;
- tabiiy resurslarini o‘rganish;
-aholi xaritasini o‘qish;
-yoqilg‘i energitika sanoatini o‘rganish;
-sanoat xaritasini o‘qish;
-qishloq xo‘jalik xaritalarini o‘qish;
-transport xaritalarini o‘qish;
-xalqaro iqtisodiy aloqalar xaritasini o‘qish;
-kompleks iqtisodiy-geografik xaritalarni o‘qish.
Geografik xaritalarni o‘qishning eng muhim shartlaridan biri uni masshtabi va shartli belgilarini o‘qiy bilishidir.
Masshtabga ko‘ra yirik, o‘rta va mayda masshtabli katralarga ajratiladi.
Shartli belgilar topografik, tabiiy geografik va iqtisodiy geografik hamda
siyosiy geografik belgilarga bo‘linadi. Ular o‘z navbatida masshtabli,
masshtabsiz, chiziqli, aralash ko‘rsatkichli
va boshqa turlarga bo‘linadi.
Xaritalarni o‘qitishning dastlabki bosqichi shartli belgilarni
o‘qitishdir. O‘quvchilar topografik xaritalarni o‘rta masshtabli va mayda
masshtabli xaritalarni shartli belgilarini to‘la o‘rganib bo‘lgandan so‘ng,
masshtab va daraja to‘ridan foydalanib
yuqoridagi vazifalarni bajarishlari
mumkin. Ular joy rejasini tuzish jarayonida ham shartli belgilar bilan ishlash ko‘nikmasiga ega bo‘lishadi.
O‘quvchilar daraja to‘ri, masshtab va shartli belgilarni to‘la
o‘zlashtirib olgandan so‘ng xaritadan foydalanib ma’lum bir yo‘nalishni
tavsifini tuzishi mumkin, ya’ni topografik diktant yozishlari mumkin.
Topografik diktant deganda qog‘ozga o‘qituvchini bergan ma’lumotlari
asosida yo‘nalish chizmasini tushirishdir. Mazkur ish quyidagicha bajariladi:
o‘quvchilar o‘qituvchi topshirig‘i asosida ikki xil ishni bajarishi mumkin:
berilgan yo‘nalishni xarita asosida tavsifini tuzishadi; berilgan yo‘nalishni
chizmasini daftarga chizishadi.
Ma’lum bir yo‘nalishni tavsifini xarita asosida tuzishda o‘quvchilar
kerakli yo‘nalishlarni aniqlashadi, masshtabdan foydalanib nuqtalar orasidagi
masofani o‘lchashadi, shartli belgilar bilan ko‘rsatilgan geografik borliqni
(ko‘prik, yo‘l, shahar, zavod, yaylov, ekinzor, o‘rmon va h.
k.) nomlarini aniqlaydi va joyning tavsifini tuzadi.(relyefi, tuprog‘i,
o‘simligi, suvlari). Avval o‘quvchilar topografik xaritadan foydalanib
o‘qituvchining qisqa savollariga javob beradi, masalan o‘rikzor qishloq
markazining qaysi tomonida joylashgan, maktabga boriladigan yo‘lda qanday
o‘simliklar uchraydi. Buning natijasida o‘quvchilar yo‘nalishni og‘zaki
tavsifini tuzish ko‘nikmasiga ega bo‘lishadi.
Topografik diktant tuzganda o‘quvchilar o‘qituvchining hikoyasi orqali
yo‘nalish yo‘lini chizmasini tuzishadi. Topografik diktant daftar varag‘iga
chiziladi. Varaqning yuqorisida shartli belgisi, pastki qismiga masshtab
yoziladi. O‘qituvchi varaqda dastlabki nuqtani belgilab beradi. So‘ngra
yo‘nalishni va geografik borliqni ko‘rsatadi, ularni o‘quvchi qog‘ozga
tushiradi. Topografik diktant yo‘nalishni tavsifini tuzishdan murakkabroq. U
o‘quvchilardan diqqat va ijodiy fikrlashni talab qiladi, ushbu vazifani
bajarish davomida o‘quvchilar olgan bilimlarini amalda qo‘llash ko‘nikmasiga
ega bo‘ladilar.
Joy relyefini o‘rganish turli masshtabli xaritalarda olib borilishi
mumkin. Topografik xaritalar yordamida relyefni o‘rganish gorizontallarni
tahlili asosida olib boriladi.
Gorizontallarni orasi keng va mutloq balandligi kam o‘zgarsa tekislik,
gorizontallar orasi tor va ular qalin hamda zich joylashgan bo‘lsa tik
yonbag‘ir va h.k. Tabiiy geografik xaritalarda relyef ranglarni
taylili asosida olib boriladi: zangori rang tekislik, jigarrang tog‘lik.
Relyefni o‘rganganda xaritada berilgan nuqtalarni mutloq balanligi ham tahlil qilinadi.
Geologik va tektonik tuzulishni o‘rganish VI va VII sinflarda
bajariladi. VI –sinf atlasida litosfera plitalari xaritasida berilgan. Uning
yordamida litosfera plitalari ularni yoshlari, harakat tezligi aniqlanadi. VII
sinf atlasida O‘rta Osiyo va
O‘zbekistonning geologik va tektonik xaritalari berilgan. Uning yordamida har
bir hududda tarqalgan tog‘ jinslari komplekslari va ularni qaysi davrlarga
mansubligi aniqlanadi. O‘qituvchi yordamida o‘quvchilar geologik kesmalar ham
tuzishi mumkin. Mazkur xaritalarni o‘qish va tahlil qilish asosida tegishli
xulosalar qilinadi. Masalan, mazkur joyda qaysi davrda vujudga kelgan qanday
tog‘ jinslari keng tarqalgan.
Joyning yoki ma’lum bir hududning foydali qazilmalari tegishli foydali
qazilma turi xaritasini o‘qish asosida amalga oshiriladi. Bunda avval
yoqilg‘i-energitika foydali qazilmalari xaritasidan neft, gaz, ko‘mir konlari
aniqlanadi, metalli foydali qazilmalar xaritasidan qora, rangli va nodir
metallar konlari aniqlanadi. Nometall foydali qazilmalar xaritasidan esa
qurilish, kimyo sanoati xom ashyosi konlari aniqlanadi. So‘ngra joyda yoki hududda qaysi foydali qazilma turi kengroq
tarqalganligini o‘q`uvchilar aniqlashadi.
Iqlim xaritalarini o‘qish orqali
iqlimning asosiy xususiyatlari o‘rganiladi. Bunda yozgi va qishki xarorat
izotermalari, yozgi va qishki shamollar
yo‘nalishi, yog‘in miqdori, sovuqsiz kunlar soni va boshqa xaritalar o‘qiladi,
taxlil qilinadi va tegishli xulosalar chiqariladi. O‘quvchilarning xulosalari
o‘qituvchi tomonidan ko‘rib chiqiladi va baholanadi.
O‘quvchilar joyni yoki ma’lum bir hududni gidrografik sharoitini
tuzilishini o‘qituvchi rahbarligida tabiiy xaritani o‘qish va tahlil qilish
asosida o‘rganishadi. Ular o‘q`ituvchini topshirig‘iga binoan avval daryolarni,
so‘ngra ko‘llar hamda muzliklarni aniqlashadi va ularni ro‘yxatini tuzishadi.
O‘quvchilar joyning tuproq va o‘simlik qoplami xaritalarini o‘qish va
tahlil qilish asosida asosiy tuproq va o‘simlik turlarini aniqlashadi va
tegishli xulosalar qilishadi.
Materiklarni tabiiy geografik
sharoiti o‘rganilganda o‘quvchilar tabiat zonalari xaritasini o‘qish va taxlil
qilish asosida mazkur materikda tarkib topgan tabiat zonalarini
aniqlashadi. Mazkur xaritani o‘qish va
tahlil qilish asosida joyning yoki ma’lum bir xududning tabiiy geografik tavsifi o‘q`uvchilar tomonidan tuziladi. Iqtisodiy geografik tavsifdan tegishli
iqtisodiy xaritalarni o‘q`ish va taxlil qilish asosida tuziladi.
Yozuvsiz xaritalar bilan ishlash texnologiyasi
Geografik bilimlarni egallashda yozuvsiz xaritalar bilan ishlash muhim
o‘rin tutadi. Ular geografiya ta’limining barcha shakllarida qo‘llanilishi
mumkin. Yozuvsiz xaritalar bilan ishlash geografik nomlarni o‘quvchilar
tomonidan yaxshi eslab qolishga imkon beradi.
Yozuvsiz xaritalar bilan ishlash samarali bo‘lishi uchun u quyidagi
talablarga javob berishi lozim: xaritaning nomi yirik harflarda uning yuqori
qismida yoziladi;
o‘q`uvchining ismi, sharifi va sinfi xaritaning quyi o‘ng qismiga
yoziladi (mayda harflar bilan);
- geografik borliq nomlari bosh harflar bilan yoziladi;
- daryo, tog‘ tizmalari, qo‘ltiqlar va dengizlar nomi ularning yo‘nalishi bo‘yicha yoziladi;
- shaharlar, ko‘llar nomlari kengliklar bo‘yicha yoziladi;
- foydali qazilmalar, xalq xo‘jaligi tarmoqlari umum qabul qilingan shartli belgilar yordamida belgilanadi.
Sinf sharoitida chiziqli xaritalar
qalam bilan bo‘yaladi, uy sharoitida esa
tush yoki siyoh bilan bo‘yaladi. Yozuvsiz xaritalarni to‘ldirish devoriy xaritalar va atlasdagi xaritalar
bilan ishlash birga uyg‘unlikda olib boriladi. O‘qituvchi dars o‘tish
jarayonida geografik borliqni devoriy xaritada ko‘rsatib ularni atlasdan topishni va yozuvsiz xaritaga shartli
belgilar bilan tushirishni tavsiya etadi.
Xaritada geografik borliqni tushirish uchun mo‘ljal bo‘lib daraja to‘ri,
daryolar, shaharlarning punsonlari,
qirg‘oq chizig‘i, chegaralar hisoblanadi.
Yozuvsiz xarita bilan bajariladigan har bir yangi ish o‘qituvchi
yordamida amalga oshirilishi zarur. O‘quvchilar yozuvsiz xaritaga geografik
borliqni tushirishni yaxshi o‘rganib olgandan so‘nggina ularga mustaqil
ishlashga ruxsat berish mumkin.
Yozuvsiz xaritaga tushiriladagan geografik nomlar soni chegaralangan
bo‘lmog‘i lozim. Yozuvsiz xarita bo‘yicha o‘quvchilarga murakkab bo‘lgan
vazifalarni bermagan maqul. Masalan,
atlasdagi ma’lumotlarni chiziqli xaritaga tushirish. Yozuvsiz xaritalarga faqat
dasturda uchraydigan geografik nomlarni tushirish lozim.
Yozuvsiz xaritalar bilan ishlash ijodiy yo‘nalishga ega bo‘lmog‘i va
o‘quvchilar tomonidan mustaqil ravishda bajarilishi lozim. Umumta’lim
maktablarida chiziqli xaritalari bilan
quyidagi vazifalarni bajarish mumkin:
- Yozuvsiz xaritalarga geografik borliq, hodisa va jarayonlarni
nomlarini tushirish. Mazkur geografik nomlar darslik matnida uchrashi mumkin,
o‘qituvchi dars jarayonida xaritadan ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin, boshqa xaritalar
bilan mustaqil ishlash aniqlangan bo‘lishi mumkin;
-geografik (tabiiy va iqtisodiy) borliq va hodisalarning shartli
belgilarini chiziqli xaritaga tushirish. Mazkur ish o‘qituvchi yordamida
bajariladi;
-o‘qituvchining darsni gapirib berishi davomida chiziqli xaritalarni
to‘ldirish. Bunday ishlar asosan yuqori sinflarda bajariladi. Bunda
o‘q`uvchilar shartli belgilarni to‘la o‘zlashtirgan bo‘lishlari shart;
-tog‘ tizmalarini, shamollarni, yuk tashish oqimlari, migratsiya
yo‘nalishlari, yo‘llarni, oqimlarning
yo‘nalishlarini xarita sxemalarini tuzish;
- yozuvsiz xaritaga iqlim elementlarini tushirish, yog‘in miqdorini
ranglar bilan, shamol yo‘nalishini strelka bilan tasvirlash;
- yozuvsiz xaritaga tuproq turlarini tushirish. Ko‘proq materiklar
tabiiy geografiyasini o‘rganishda qo‘llaniladi;
- yozuvsiz xaritaga foydali qazilmalarni tushirish. Bunda o‘quvchilar
foydali qazilmalarni shartli belgilarini yaxshi bilishi zarur;
- yozuvsiz xaritaga aholini ko‘rsatkichlarini tushirish (zichligi,
milliy tarkibi, urbanizatsiya darajasi, til va kasb, jinsiy tarkibi va h.k.);
- yozuvsiz xaritada sanoat tarmoqlarini ko‘rsatish (yoqilg‘i-energetika,
metallurgiya, mashinasozlik, transport, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati,
va h. k.);
- yozuvsiz xaritada qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini tasvirlash
(dehqonchilik, bog‘dorchilik, uzumchilik, chorvachilik va h.k.);
- yozuvsiz xaritada mamlakatlarni tasvirlash (rivojlangan,
rivojlanayotgan, mustamlaka).
O‘quvchilarni yozuvsiz xarita
bilan ishlashini o‘qituvchi muntazam ravishda nazorat qilib borishi zarur.
Bajaradigan vazifalar muntazam baholanib bormog‘i lozim.
Yozuvsiz xaritalar tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va siyosiy geografik yo‘nalishda bo‘ladi. O‘quvchilar
aynan mavzuga doir chiziqli xaritadan foydalanmog‘i lozim, aks holda ularni
chiziqli xaritalar bilan ishlashi qiyinlashadi va ular berilgan vazifani bajara olishmaydi.
Globus bilan ishlash texnologiyasi
Globus Yerning kichraytirilgan modeli bo‘lganligi uchun unda geografik xaritalarda
uchraydigan xatoliklar bo‘lmaydi. U teng masshtabli, tengburchakli va teng
maydonli bo‘lgani uchun unda tasvirlangan geografik borliq, voqea va xodisalar
to‘g‘ri va aniqligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun globuslar umumta’lim,
o‘rta va oliy ta’limning deyarli barcha predmetlarini o‘rganishda albatta
qo‘llaniladi.
Globus yordamida o‘quvchilar ongida jahondagi yirik hududlarning tasviri
o‘lchamlari va maydoni haqida to‘la va aniq tasavvurlar shakllanadi. Faqat
globusdagina daraja to‘ri hech qanday xatoliklarsiz tasvirlanadi, paralellar va
meridianlar orasidagi masofa joydagi masofaga mos keladi.
Globusdan tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya hamda amaliy
geografiya kurslari darslarini o‘tkazishda keng foydalaniladi.
Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o‘rganishda globusdan
foydalanish mumkin:
-Yerning shakli va o‘lchamlari;
-daraja to‘ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar, geografik
kengliklar va uzunlik;
-yrning o‘z o‘qi atrofida hamda
Quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari;
-eng muhim ekspeditsiyalar, sayohatlar yo‘nalishi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya
darslarida quyidagi mavzularni globus yordamida o‘tish mumkin:
-jahon siyosiy xaritasi;
-qit’alar va alohida mintaqalar xaritasi;
- mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash;
-quruqlikda va suvda yo‘llarni yo‘nalishi va uzunligini aniqlash.
Globusdan tabiiy geografiya kurslarida ko‘proq foydalaniladi.
Yerning shakli va o‘lchamlarini tabiiy geografik globuslarda o‘rganish
mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va uning og‘irligi oson tushintiriladi.
Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib
aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi
1:40 000 000 bo‘lsa globusdagi 1 sm
oraliq Yer yuzasidagi 400 km
ga teng ekanligi o‘quvchilarga tushuntiriladi. Shundan so‘ng globusning ekvator bo‘yicha uzunligi santimetrlarda yoki santimetrlarga bo‘lingan matoli metr
bilan aniqlanadi. Santemetrda o‘lchangan globus aylanasining uzunligi globus
masshtabiga ko‘paytiriladi. Masalan, globus aylanasining uzunligi 100 sm bo‘lsa
unda globus aylanasining (ekvatorning)
uzunligi 100 sm x 400 = 40 000 km. Huddi shu
taxlitda sinf o‘quvchilarining yarmi
ekvatordan shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi paralellarni uzunligini
aniqlashi mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub tomon paralellarni
uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa ekanligini bilib
olishadi.
Daraja to‘ri, parallellar, geografik uzunlik va kenglik tushunchalarini
shakllantirishda ham globus katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunda har bir
tushuncha masalan, ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita globusda
ko‘rsatilib tushuncha hosil qilinadi. Masalan, Yer sharini teng ikkiga bo‘lib
turadigan, uni o‘rtasidan o‘tkazilgan chiziqqa ekvator deb ataladi deb
o‘qituvchi globusdan ekvatorni
joylashishini ko‘rsatadi va undan shimoliy va janubiy qutblargacha so‘ng
meridian, parallel, geografik koordinatalar tushunchalari xosil qilinadi va tegishli mashqlar o‘tkaziladi.
Yerni o‘z o‘qi atrofida va Quyosh
atrofida aylanishini ko‘rsatish uchun globus va lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida aylantiriladi
va yoritish mintaqalarini xosil bo‘lishi
tushuntiriladi. Globusni o‘z o‘qi atrofida aylantirib tong, tush, kech va qorong‘u
tushunchalarini ko‘rsatish mumkin. Mazkur ishlar kecha va kunduzni, fasllar
hosil bo‘lishini tushuntirishga imkon beradi.
Mazkur tajribalar yordamida Quyosh nurlarini Yer yuzining turli
joylarida turlicha burchaklarda tushishini, ya’ni ekvator atroflariga tik,
qutblarga borgan sari tushish burchagi kamayib borishini va buning oqibatida
Yer yuzasining turli joylari turli miqdorda issiqlik olishini hamda qutblarda
yarim yil to‘xtovsiz Quyoshni botmasligi yoki chiqmasligini tushuntirish
mumkin.
Tabiiy geografik globuslarda eng
muhim ekspeditsiya va sayohatlar yo‘nalishini ham tushirilgan. Mazkur
ma’lumotlardan materiklar va okeanlar geografiyasini o‘rganishda foydalanish
mumkin. Masalan, Amireka qit’asini kashf qilinishi va tekshirilish tarixini
o‘rganish davomida X. Kolumb ekspeditsiyasi yo‘nalishlarini aniq va to‘la
tushintirish mumkin.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya
darslarida globuslar ko‘proq jahon siyosiy xaritasini o‘rganishda davlatlarni
joylashishi va maydonini aniqlashda, dengiz va quruqlikdagi yo‘llarni
yo‘nalishi va uzunligini aniqlashda, yirik iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega
bo‘lgan portlarni aniqlashda
ishlatiladi.
Bundan tashqari globuslar alohida
materiklar, qit’alar, mintaqalar siyosiy xaritasini va ularda davlatlarni
joylashishini va ularni o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda ham ishlatiladi.
Kartografik tasavvurlarni shakllantirish
texnologiyasi
Kartografik tasavvurlarni shakllantirish geografik bilimlarni
o‘zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Kartografik tasavvurlar quyidagi usullar yordamida
shakllantiriladi: geografik borliq, voqea va hodisalarni xaritada ko‘rsatish;
geografik voqea va hodisalarni nomlarini yozish; geografik borliq, voqea va
hodisalar haqida o‘quvchilarga ma’lumot berish; didaktik materiallardan
foydalinish; geografik diktantlar tayyorlash; turli xil xarita chizmalarini
chizish; chiziqli xaritalar bilan ishlash; globus va turli xil xaritalar bilan
ishlash.
Geografik tasavvurlarni shakillantirshdan maqsad o‘quvchilar tomonidan
geografik obyektlar va ularni nomlarini hamda
joylarini mustaykam o‘zlashtirishdir.
Kartografik tasavvurlarni
shakllantirish texnologiyasi quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Xaritalar haqida tasavvur hosil qilish;
Dunyo xaritasi, yarimsharlar xaritasi, materiklar va okeanlar xaritasi,
tabiiy geografik o‘lkalar va jahondagi davlatlar xaritalari. Xaritalar
geografik borliq, voqea va hodisalarni kichraytirilgan tasviri ekanligi haqida
tasavvurlarni shakillantirish.
2. Xaritalarning masshtablari haqida
tasavvurlarni shakillantirish. Masshtab bilan ishlash yo‘llarini tushuntirish. Xaritalarni
masshtabiga ko‘ra yirik, o‘rta va mayda masshtabli xaritalarga bo‘linishi
haqida tasavvurlarni shakillantirish. Xaritalar masshtabi qancha mayda bo‘lsa
undagi borliq, voqea va hodisalar shuncha kichraytirib tasvirlanishi
haqida tasavvurlarni shakllantirish.
3. Geografik xaritalarning shartli belgilari haqida tasavvurlarni
shakillantirish. Shartli belgilarning turlari va ularni o‘qish va ulardan
foydalanish texnologiyasini shakllantirish. Shartli belgilar asosida turli xil xaritalarni
o‘qish, o‘lchash ishlari olib borish, ko‘nikmalarni shakllantirish.
4. Geografik xaritalarning matematik asosi (ekvator, meridian, parallel,
daraja to‘ri, geografik kenglik va uzunlik, geografik koordinatalar) va
ulardan foydalanish texnologiyasini
hosil qilish;
5. Geografik nomenklaturani o‘qitish va aniqlash texnologiyasidan
foydalanish ko‘nikmasini shakillantirish. Geografik nomenklaturani va geografik
obyektlarni Yer yuzasida joylashishini bilmasdan o‘quvchilar xarita bilan
ishlay olishmaydi va o‘qituvchi dars jarayonida bergan bilimlarni o‘quvchilar
o‘zlashtira olmaydi. Kartografik tasavvurlar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyaning asoslarini o‘zlashtirishda va har bir insonni amaliy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Kartografik
tasavvurlarni shakillantirish geografik ma’lumotlarni o‘rganish davomida amalga
oshadi. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarning xotirasini turli xil turlariga suyansa (eshitish,
ko‘rish, harakat, so‘z, mantiq) katta natija beradi.
Geografik nomenklaturani o‘rganishda fazoviy tasavvurlarni
shakillantirish muhim o‘rin tutadi.
Geografik nomenklaturani o‘rganishni ikkita muhim guruhga ajratishimiz
mumkin: tabiiy geografik, iqtisodiy-ijtimoiy geografik. Tabiiy geografik
nomenklaturaga tog‘lar, tekisliklar, daryolar, ko‘llar, okeanlar, dengizlar,
qo‘ltiqlar, bo‘g‘izlar, okean osti tog‘ tizmalari, cho‘kmalar,
vulqonlar, botqoqlar, tabiat zonalari, iqlim mintaqalari, muzliklar, materiklar, qit’alar, o‘lkalar
nomlari kiradi. Iqtisodiy geografik nomenklaturaga davlatlar, shaharlar,
portlar, harbiy bloklar, sanoat rayonlari, foydali qazilma konlari, ko‘mir,
neftь, gaz havzalari
nomlari kiradi.
6. Kartografik tasavvurlarni shakllantirishda geografik yozma (diktant)
ishlar muhim o‘rin tutadi. Bunda o‘qituvchi
bergan ma’lumotlar asosida geografik yozma ishlar tuzish, xaritalar
yordamida turli xil chizmalar yoki xarita
- chizmalar chizish katta ahamiyatga ega. Dars davomida o‘qituvchi so‘zlagan
geografik voqea va hodisalarni (tog‘lar, daryolar, shaharlar) chiziqli xaritaga
tushirib borish va h.k.
