Beruniyning geografik qarashlari
Abu Rayhon
Beruniy (973-1048) astronomiya, geodeziya, fizika, geografiya mineralogiya, kartografiya, iqlimshunoslik,
tarix va ko’plab ijtimoiy fanlarga oid 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozgan. U
973-yil Xorazmning qadimiy poytaxti Kot shahrida tug’ilgan, 17 yoshidan
astronomiya bilan shug’ullana boshlagan. 20-21 yoshida matematik geografiyaga
oid kashfiyotlar qilgan (masalan, ekliptika tekisligining ekvatorga nisbatan
qiyaligini aniqlagan). 22 yoshida globus yasagan, unga Abu Nasr ibn Iroq Mansur
ustozlik qilgan. Lekin Xorazmda turli noxush siyosiy vaziyatlar tufayli u
yurtidan ketishga majbur bo’ladi. 998-yil Kaspiy dengizi janubidagi Jurjon
shahriga keladi va bu yerda o’zining ikkinchi ustozi Abu Sahl Masixiy bilan
uchrashadi. 1000-yilda uni mashhur qilgan "Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar” asarini yozadi. Bu asar xronologik asar bo’lib, unda turli
tildagi turli xalqlarning bayramlari,
calendar sistemalari hamda madaniy-ma’rifiy
hayoti haqida ko’plab ma’lumotlarni o’z ichiga olgan. 1017-yil Mahmud
G’aznaviy Xorazmni egallagach, boshqalar qatori Beruniyni ham G’azn shahriga
olib ketadi.Shoh G’aznaviyning Hindistonga qilgan safarlarida maslahatchi va
diplomat vazifasini bajargan , 1030-yil "Hindiston” nomli fundamental asar
yozadi. Asarda juda qimmatli ma’lumotlar bo’lganligi bilan nafaqat o’rta asr
davridagi olimlar, bugungi olimlarning ham e’tiborida bo’lib kelmoqda. Akademik
V.P.Rozen "G’arb va Sharqning qadimgi va o’rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti
orasida bunga teng keladigan asar yo’q” deb ta’kidlagan edi. Hajmi juda katta,
rang-barang mavzu va mazmundagi bu asarda hindlarning falsafasi, geografiyasi,
etnografik merosi, urf-odatlari, yozuvi kabi jihatlarga katta e’tibor berilgan.
Mahmud G’aznaviyning o’g’li Ma’sud humronligi davrida erkin ijod qilish
huquqiga ega bo’lgan Beruniy uning sharafiga "Qonuni Ma’sudiy” ya’ni "Ma’sud
qonuni” nomli astronomik asar yozgan. Ajoyib
ensiklopedist olim 1048-yil G’aznada vafot etgan.
Ma’lumki, olim
bu davrgacha ko’p ishlarni amalga oshirdi, uning qarashlari, fikrlari faqat
O’rta Osiyo haqidagina emas, balki butun geografiyaga bag’ishlangan edi.
Shuning uchun ham XI–XII asrlarni "Beruniy asri” deb atashadi. Uning geografiyaga oid asarlari 20 dan ortadi,
shundan 16 tasi bizgacha yetib kelmagan. Masalan, faqat nomigina yetib kelgan
asarlari quyidagilar:
1. "Yerning obod
qismlaridagi kenglik va uzoqlikni aniqlash haqida bir maqola”
2. "Tog’
tepasida turib ufq pastligini kuzatish orqali atrofdagi yerlarning kattaligini
aniqlash haqida maqola”
3. "Olamdagi
mavjud isitish sabablarining sifati va yil fasllarining turlichaligi haqida”
4. " Toshlar
haqida kitob”
5. "
Iqlimlarning taqsimlanishi haqida kitob” va boshqalar…
Olimning
bizgacha yetib kelgan va ilmiy geografik ahamiyatini hanuzgacha yo’qotmagan
asarlari: "Osori boqiya”, "Kartografiya”, "Geodeziya”, "Hindiston”,
"At-Tahfim”, "Qonuni Ma’sudiy”, "Mineralogiya” va "Saydana” dan iborat.
"Osori boqiya”
asarida asosan iqlim va ob-havo haqida tasavvurni oshiradi. Ob-havo elementlari
va hattoki iqlimning o’ziga ham to’la to’kis ta’rif beradi. "Aniqki, yog’in
qishda ko’proq yog’adi, yozda kamroq, tog’larda ko’proq, tekisliklarda
kamroq”deb yozadi shu asarning 287-sahifasida mavjud. Ob-havo haqidagi
bunday real fikrlar "At-Tahfim”da ham ko’p uchraydi.
Beruniyning
ikkinchi yirik geografik asari "Kitobu fi tasxih as-suvor va tabtix al-quvor”
ya’ni "Kartalar va yer yuzasini bilish
kitobi” ni biz "Kartografiya” deb ataymiz. Aslida bu asarda bir necha
fanlar birgalikda bir-biri bilan uyg’unlashib ketadi. U dastlab bu bilimlarning ilmiy va nazariy
tomonlarini asoslaydi va gradus to’ri, kartografik proyeksiyalar, astronomic
asboblar va ulardan foydalanish bo’yicha ko’plab fikrlarni bildirib o’tgan.
"Geodeziya”
(to’liq nomi "Kitobu tahdidi nihoyat ul-amokin li tashihi masofot ul-masokin”
ya’ni "Turar joylarning oralaridagi masofalarni aniqlash uchun joylarning
chegaralarini belgilash haqida kitob”) da geodezik bilimlardan tashqari,
Xorazm geografiyasiga, xususan gidrologiyasiga e’tibor bergan.
Olimning
Amudaryo etaklari, Qizilqum, Qoraqum haqidagi ilmiy mulohazalaridan quyidagi
xulosalar kelib chiqqan: 1) butun yer yuzi tabiati singari, Amudaryo, Qizilqum
va Qoraqum vohasi geologiyasi ham davrlar davomida o’zgarib kelgan. Quruqlik suv
bilan, suvlik quruqlik bilan almanishib turgan 2) quruqlikda dengiz hayvonlari qoldiqlarini uchratish, bu yer avval
suvlik bo’lganidan dalolat. Bu o’zgarishlarni ikki asosiy manbai bor - bir
tomondan, yerni ichki kuchlari ta’sirida tog’larni ko’tarilishi, cho’kishi yoki
yorilishi. Ikkinchidan, oqar suv va ko’llarning errozion ishi. Bu ikki kuch
relief hosil bo’lishida muhim rol o’ynaydi 3) Qoraqumning katta qismi qadimgi Amudaryo oqizib keltirgan yumshoq
jinslardan iborat alluvial tekislikdir
4) daryolar migratsiyasi, ya’ni o’zani yo’nalishini o’zgartirib
turishini Amudaryo misolida ko’rish mumkin 5) daryo o’zanini yo’nalishini o’zgarishi juda katta ahamiyatga ega.
Tabiiy
geografiya va paleogeografiyaga oid bunday fikrlar "Hindiston” asarida ham uchraydi.
U shu asarida XI asrdayoq o’zan oqimida jinslarning o’ziga xos tarqalish va
to’planish qonuniyatlarini topadi. Bu qonuniyatga ko’ra, suv oqimi bo’ylab yotqizilgan cho’kindi
jinslarning katta-kichikligi suv oqimining kuchiga to’g’ri proporsionaldir ya’ni
oqim qancha kuchli bo’lsa, shuncha katta jinslar oqadi yoki aksincha. U
Hind-Gang pasttekisligi avval dengiz ostida bo’lgani va keyinchalik quruqlikka
aylangani haqida fikr yuritadi.
Uning oqar
suvlar keltirgan cho’kindilar to’planishidagi uch bosqich haqidagi ta’limotini
O’zFA akademigi Popovning fatsial-paragenitik mintaqalar to’g’risidagi
xulosalari ham tasdiqlaydi. Beruniyning geologic va paleogeografik
ta’limotlarida metodologik ahamiyatga molik g’oyalar ham mavjud. U ilk bor
tabiat rivojidagi aktualizm g’oyasini ilgari surdi. Vaholangki bu g’oya
mustaqil ravishda XVIII asrda rus olimi Lomonosov tomonidan amalga oshirildi va
XIXasrda Lyayel tomonidan asoslab berildi.
"Mineralogiya”
asari ham ahamiyatga molik. Unda o’sha
davrgacha bo’lgan foydali qazilmalar haqida fikr yuritilganligi bilan
ahamiyatli hisoblanadi. Muallif foydali qazilmalar koni joylashgan hudud haqida
ma’lumot berish bilan cheklanmay o’sha hududlar geologiyasi va geografiyasiga
ham to’xtalib o’tgan. Asarning birinchi qismida 40dan ortiq qazilma va organik moddalarni aniqlash haqida gapirib o’tilgan. Ularni aniqlashda qattiqligi,
siniqligiga katta e’tibor bergan. U fanda birinchi bo’lib minerallarning
solishtirma og’irligini aniqlashga harakat qilgan, uni aniqlashda sof oltinni
etalon qilib olgan.
Biz Beruniyning
faqat geografiya va tabiiy fanlarga qo’shgan hissasi haqida gapirdik xolos.
Aslida bu olim fanning turli sohalarida faoliyat yuritib ko’plab yutuqlarga
erishgan. Fransuz Sarton XI asrni "Beruniy asri” deb atashi bejiz emas, chunki
u barcha fanlarda turli yangiliklar, tekshiruvlar olib brogan. Shuning uchun
ham sharqda uyg’onish davrining yirik namoyondalaridan biri bo’lgan alloma
nomiga turli mukofotlar, oliy o’quv yurtlari, ko’chalar, maktablar nomi
qo’yilgan. Zero, buyuklar nomi mangulikka dahldordir.
Normurod LATIPOV
Navoiy davlat pedagogika instituti
tabiiy fanlar fakulteti Geografiya o`qitish metodikasi yo’nalishi
2-A guruh talabasi
