Muz tog‘lar - aysberglar
Yer sharining 16,3 million kvadrat
kilometr maydonini, ya’ni butun quruqlikning 11 foizini muzliklar qoplagan. Yer
sharidagi muzliklaming umumiy massasi 2,88x1016 tonna bo`lib, shuning 90
foizi Antarktida materigidadir. Quruqlikni qoplab olgan jami muzliklar erigudek
boisa, okeanlarda suv sathi 64 metr ko‘tarilib, 1,5 million kvadrat kilometr
maydonni suv bosar edi.
Antarktidadan tashqari Grenlandiya, Severnaya Zemlya, Shpisbergen kabi
orollarda ham qalin muzliklar bor. Materik muzliklari sekin-asta harakatlanib,
atrofdagi okean suvlari tomon siljib turadi. Muzliklar quruqlikdan surilib
suvga tushsa ham darhol boiaklarga ajralmaydi, yaxlit holda okean tubida
siljiydi.
Materikka tutashib turgan muzliklar iliq oqim, shamol yoki to‘lqin
ta’sirida yaxlit, katta-katta boiaklar muz tog‘lari tarzida ajralib okeanga
tushadi. Bu muz togiari aysberglar deb yuritiladi. «Aysberg» inglizcha so‘z boiib, «muz togiari» demakdir.
Aysberglaming boiaklarga ajralishi juda dahshatli - bu vaqtda xuddi bir necha
to‘pdan o‘q uzilayotgandek gumburlagan ovoz chiqadi, okean suvi chayqalib,
kuchli to`lqinlar hosil bo`ladi.
Aysberglar Quyosh nurlarida goh havorang, goh zangori, goh feruza rangda
tovlanib turadi. Dengiz oqimlari va shamollar
aysberglami qutbiy dengizlardan uzoq-uzoqlarga olib ketadi. Shimoliy
yarimshardagi Arktika aysberglarini Sharqiy Grenlandiya va Labrador sovuq
oqimlari Atlantika okeaniga olib chiqadi. Ular Angliyaning janubiy geografik
kengliklarigacha yetib borib, ana shu kengliklardagi serqatnov yo‘llarda
kemalarga katta xavf tug‘diradi.
Janubiy yarimsharda
ba’zi yirik aysberglar ko‘proq Atlantika okeaniga kirib boradi. Ular ayrim
hollarda 26° janubiy kenglikkacha yetib borishi mumkin. Muz togiari bir kunda
taxminan 16 kilometr «yoi bosadi», ya’ni siljiydi.
Aysberglaming
shakli juda ajoyib va xilma-xil boiadi. Nur sochib turuvchi ulkan ehromlar,
katta binolar, minoralar, togiar, supa togiar shaklidagi aysberglar ham
uchraydi.
Aysbergning 1/7 qismigina suvdan chiqib turadi, uning qolgan qismi suv ostida. Ayrim
aysberglaming suvdan chiqib turgan qismining balandligi 100-150 metr keladi.
Antarktida materigida hosil boigan muzliklarning uzunligi 70-100 kilometrga
yetishi ham mumkin.
Aysberglar
ustida, odatda, qushlar ko‘p boiadi. Ular ba’zan gala-gala boiib uchib yursa,
ba’zan aysberg ustiga in qo‘yib, bola ochadi. Aysberglar atrofida ahyon-ahyonda
bahaybat kitlar ham uchrab turadi.
Okean
kemalarining muz togiariga yaqinlashishi juda xavfli: kema aysberg bilan
to'qnashib, cho‘kib ketishi yoki aysbergning osti erigan boisa, u yon tarafga
ag‘darilib, kemani bosib qolishi mumkin.
Keyingi
yillarda kemalami aysberglar bilan to‘qnashuvdan muhofaza qiladigan maxsus
Xalqaro tashkilot tuzildi. Bu tashkilot aysberglar tug‘diradigan xavf-xatami
bartaraf qilish uchun tegishli choralami ko‘radi.
Aysberglar okeanda suzib yuruvchi
katta-katta muz palaxsalaridir. Ular Shpisbergen, Grenlandiya va Antarktida muzliklaridan
sinib ajraladi-da, asta-sekin suzib ketaveradi.
Aysberglar o‘n
yilgacha «umr» ko‘radi. Ba’zan tropik kengliklargacha oqib kelib, erib ketadi.
Okeanlarda bo‘yi 120, hatto 167 kilometr, balandligi 400-500 metr boigan muz
togiar uchraydi. Aysberglaming xavfli tomoni shundaki, uning ozgina qismi suv
yuzida qalqib koiinib turadi. Ayniqsa, tuman paytida aysbergni payqash qiyin.
Aysberglar juda ko‘p kemalarni halok qilgan.
...1912-yilning
bahorida o‘z davrining eng ulkan passajir kema-si, ya’ni Britaniya yoiovchi
flotining ko‘rki, faxri hisoblangan (uzunligi 260 metr, suv sigimi 52 ming
tonna) «Titanik» Angliyadan Amerikaga safarga chiqqan. Unda 2200 kishi —1315 ta
yoiovchi (109 tasi yosh bola), 885 ta kema xiz- matchisi bor edi. 15-aprelning
tumanli tongida Nyufaundlend oroliga yaqin joyda aysbergga to'qnashib ketdi.
Bir tomoni pachaqlandi va kema podvaliga suv toia boshladi. 0‘sha kuni 40 gradus 54 minut shimoliy kenglik va 50
gradus 24 minut g‘arbiy uzunlik o‘rnida — 4000 metr chuqurlikka cho‘kib ketdi.
Yoiovchilaming 1500 tasi bepoyon okeanda g‘oyib boidi. 700 nafar odam zo‘rg‘a
qutqarib qolingan.
Ammo
«Titanik»dan hanuz umid uzilgani yo‘q. Uning hujralarida, boyvachcha
yoiovchilaming qimmatbaho buyumlaridan tashqari, bir milliard dollarlik dur
va olmos ham boigan emish... 1977-yil iyun oyida Labrador yarimoroli yaqinida
tuppa-tuzuk suzib borayotgan «Ulyam Karson» nomli Kanada kemasi aysbergga urilib,
cho‘kib ketdi. 112 ta yoiovchi bir amallab qayiqlarga chiqib qutulib qoldi.
Toza va chuchuk
suv qimmati tobora oshib borayotgan bir zamonda aysberglar muzini eritib,
ichimlik suviga aylantirish orzusi ham tugilgan. Yana bir misol keltiraylik.
1971-yilda
Antarktida qirg‘og‘idan bahaybat muz parchasi ajralib chiqqan edi. Uzunligi 74,
eni 40 kilometr, qalinligi 230-245 metr boigan bu «dengiz dahshati» hozir
Atlantika okeaniga tomon oqib kelgan. Faraz qilaylik, shu aysberg Qora
dengizgacha sudrab kelinsa-da, keyin eritib vodoprovod quvurlarida oqizilsa,
Toshkent aholisini deyarli 3000 yilgacha chuchuk suv bilan ta’minlashga imkon
yaratiladi. Hozirgi kunda aysberglaming siljishini muntazam kuzatib turadigan
Xalqaro muz xavfsizligi xizmati tuzilgan.
Aysberglar uzoq
vaqt, hatto yarim asr davomida ham erib tugamay, bepoyon okeanda suzib yurishi
mumkin. Ular chuchuk qor suvlaridan hosil bo‘lgan. XX asming 50-yillari
ikkinchi yarmida chuchuk suvga boigan ehtiyoj ortishi munosabati bilan
kishilarda ulkan chuchuk suv zaxirasiga ega boigan aysberglardan foydalanib
boimasmikin, degan fikr tug`ildi.
Hozirgi kunda
chuchuk toza suvga boigan ehtiyojni biroz bo`lsa-da qondirish maqsadida Amerika,
Yevropa va Osiyoning ba’zi shaharlaridagi do‘konlarda Grenlandiya muzlari
briketi sotilmoqda.Tadqiqotchi
Piri va Rosslarning hisoblashicha, kichikroq (balandligi 50 metr, uzunligi 4
kilometr boigan) bitta aysbergning ogirligi bir yarim milliard tonnaga teng
keladi. Demak, shunday bir aysbergda Sirdaryodan 5 oy mobaynida, Amudaryodan 3
oy mobaynida oqib o‘tadigan suv miqdoriga teng keladigan chuchuk suv bor.
Muz togiarini
nazorat qilib turuvchi samolyotlar kuniga 350-450 aysbergni hisobga oladi.
Demak, okeanlarda Amudaryo va Sirdaryoning bir necha o‘n yillik oqimiga teng
keladigan «ulkan daryolar» bekorga kezib yurar ekan.
Amerika
okeanshunosi Djan Ayzeksning aysberglardan foydalanishga oid fikrlari diqqatga
sazovordir. Ayzeks aysberglami chuchuk suvga muhtoj joylarga haydab borib,
uning erishidan hosil boigan chuchuk suv bilan dalalami sug‘orishni, aholi va
xo'jalikni ta’minlashni taklif etdi. Ko‘pchilik olimlar bu loyihani amalga
oshirish mumkinligini va u juda katta foyda keltirajagini aytmoqdalar.
Aysberglami
moijallangan joyga olib borish uchun dengiz oqimlaridan foydalanish mumkin.
Aysberglar yoida ko‘p erib ketmasligi uchun sovuqroq oqimlami qidirish hamda
«yoiovchi» aysberglarni bir oqimdan ikkinchi oqimga olib o‘tish joylarini
ham belgilab qo‘yish talab etiladi. Aysberglaming yoida Quyosh nurlari ta’sirida
erishini kamaytirish uchun ulaming ustiga issiq oikazmaydigan maxsus pardalar
qoplash ham nazarda tutilgan.
Hisob-kitoblarga
qaraganda, ogirligi 10 milliard tonna keladigan aysbergni ham 6-8 ta shatakchi
kema yordamida bir joydan ikkinchi joyga olib borish qiyinchilik tug‘dirmas
ekan. Oqimlar yo‘nalishi aysberglaming harakatlanish yoiiga mos kelgan joylarda
ular o‘zi «suzib» boradi, boshqa oqimlarga olib o‘tiladigan joylarda esa poiat
arqonli shatakchi kemalar kutib turadi. Xullas, muz togiarini okeanlarda bir
joydan boshqa joyga olib borish qiyin emas.
Xo‘sh, aysberg
manzilga yetib kelganidan keyin nima bo`ladi? Uni quruqlikka olib chiqib
boimaydi-ku! Yoki u suvda turganicha maydalanadimi? Yo‘q, albatta. Aysbergni
maydalash qimmatga tushadi. Bunda uning ko‘p qismi isrof boiib ketadi.
Mutaxassislar mana bunday usulni taklif qilmoqdalar. Aysberg poiat arqonlar
yordamida qirg‘oqqa imkoni boricha yaqinlashtiriladi. Shundan keyin uning
atrofi suv oikazmaydigan maxsus to‘siq bilan o‘rab olinadi. To‘silgan havza
ichida aysbergning erishidan hosil boigan suv oldindan tayyorlangan kanallar
orqali maxsus suv omborlariga va iste’molchi obyektlarga yuboriladi.
Qirg‘oqqa yaqin
keltirilgan aysbergni oldin 4-5 m.kub bo`laklarga boiib, keyin okeanda
o‘matilgan maxsus suv minorasiga transportyorlar yordamida yetkazib berishni va
bu yerda eritilgan suvni quruqlikka uzatishni tavsiya qilayotgan olimlar ham
bor.
Muz togiaridan birini Kalifomiyaga olib borish loyihasini ко‘rib chiqaylik. Bu loyihaga muvoflq Antarktida sohillarida yangi vujudga
kelgan aysberg shatakchi kemalar yordamida Janubiy Amerikaning Tinch okean
sohillaridan shimolga - ekvatorga tomon harakatlanadigan Peru sovuq suv
oqimigacha olib kelinadi. Keyinchalik oqim aysbergni shimolga olib ketadi.
Peru oqimi ekvator yaqinida g‘arbga buriladi. Ekvatordan o‘tishda
shimoli sharqiy tomondan esuvchi passat shamollariga duch kelinadi. Shunda
shatakchi kemalar aysbergni «yetaklaydilar». Ko‘p o‘tmay ekvatorga qarshi
oqimga duch kelinadi. Bu oqim «yuk»ni manzilga olib borish imkonini beradi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra 10 milliard m.kub hajmdagi aysbergni
Antarktida yonidan Kaliforniya sohillariga olib kelish va suv ombori qurish
uchun ketadigan xarajat bir million dollami, shu yoi bilan olingan chuchuk
suvning qimmati esa 100 million dollarni tashkil etishi mumkin. Bunday tadbir
dunyoning boshqa qurg‘oqchil oikalarida ham amalga oshirilishi mumkin.
Bordi-yu,
Avstraliyaning Viktoriya, Kattaqum va Gibson choilarini sug‘orish uchun ham
aysberglardan foydalaniladigan bo`lsa, Antarktida sohillaridagi aysberglar awal
g‘arbiy shamollar oqimiga olib chiqiladi, keyin esa G‘arbiy Avstraliya sovuq
oqimiga qo‘yib yuboriladi. Bu oqim aysbergni Avstraliyaning qurg‘oqchil
sohillarigacha surib borishi mumkin.
Saudiya
Arabistonida, umuman, suv «anqoning urugidek» noyob narsa. Arabistonga Antarktikadan
muz togiarini keltirish loyihasini tuzish ustida ham ish olib borilmoqda.
Xomaki hisob-kitoblarga ko‘ra aysberg
Antarktida sohillaridan Arabistonga kelib yetguncha 20 foiz vaznini yo'qotishi
mumkin. Keltirilgan aysbergni Bobilmandob bo‘g‘ozidan olib oiish o‘z-o‘zidan
boimaydi, shuning uchun bo‘g‘oz bo‘sag‘asida aysbergni «maydalab», keyin
Arabistonning Jidda portigacha olib kirish mo`ljallanmoqda.
Boshqa bir loyihada Arabiston janubida dengiz sohilida suv ombori qurib,
aysbergning erishidan hosil bo`lgan chuchuk suvni tegishli joylarga quvurlar
orqali yuborish ko‘zda tutilgan.
Agar Antarktida
sohilidagi aysberglardan biri g‘arbiy shamollar oqimi orqali Yengel sovuq suv
oqimiga yo‘naltirilsa, arzimagan xarajat bilan uni Afrikaning Namib choii
sohiliga keltirish mumkin. Bu aysberg ayni vaqtda Afrika janubidagi ulkan
Kalaxari choiini sug‘orishga ham imkon yaratadi.
