Yirik ekologik muammolar va ularning yechimi
Insonning mehnat faoliyati natijasida atrof-muhitga turli chiqindilar chiqariladi. Chiqindilar (qattiq, gazsimon va suyuq)ning bir qismi atmosferaga, boshqasi suvga, yerga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’sir etib, vaqt mobaynida to‘planib boradi. Ularning yillar davomida asta-sekin to‘planib borishi turli muammolarni, ba’zan inson hayoti uchun o‘ta xavfli muammolarni keltirib chiqarishi endilikda to‘liq tasdiqlanmoqda. Quyida mazkur geoekologik muammolarning ba’zilari bilan tanishasiz. Insonning xo‘jalik faoliyati
natijasida dunyoda yirik ekologik muammolar kelib chiqmoqda. Ular quyidagilar:
«issiqxona samarasi», ozon «tuynugi», cho‘llashish.
«Issiqxona
samarasi». Dunyo bo‘yicha XX asrning 50-yillaridan boshlab, energiya ishlab
chiqarishning keskin ortishi munosabati bilan atmosferaga katta miqdorda
chiqindilar chiqarila boshlandi. Atmosferaga chiqariladigan chiqindilar
miqdori yiliga 5 mlrd tonnani tashkil qildi. Bu miqdor yil sayin orta boshladi.
Bu esa Yerdagi o‘rtacha harorat 1890-yildagi 14,5°C dan 1980-yilda 15,2°C ga, ya’ni 0,7
darajaga ortishiga olib keldi. Mazkur ko‘rsatkich yil sayin ortib borish
xususiyatiga ega. Bu esa «issiqxona samarasi»ning yuzaga kelishiga sabab
bo‘lmoqda. Olimlarning fikricha, «issiqxona samarasi»ni vujudga keltiruvchi
gazlarning hozirgi ortish sur’ati saqlanib qolsa, har 10 yilda harorat 0,2-0,5
darajaga ortib boradi. Bu esa turli ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Dunyo bo‘yicha havo haroratining 1-2 darajaga ko‘tarilishi
natijasida Yevrosiyoda tundra, o‘rmon-tundra, tayga, aralash va keng bargli
o‘rmonlar, o‘rmon-dasht va dasht tabiat zonalarining shimolga siljishi
kutilmoqda. Bundan tashqari, Yevropa va Afrikada daryolarning suv oqimi ortadi.
Dunyo bo‘yicha havo haroratining ortishi
muzliklarning erishi va okean suvlarining issiqlik ta’sirida kengayishiga olib
keladi. XX asr davomida olimlarning hisobi bo‘yicha okean sathi 17,5 sm ga ko‘tarilgan.
Amerika olimlarining bashoratiga ko‘ra 2100-yilga kelib Dunyo okeani sathi
1,4-2,2 m ga ko‘tarilishi mumkin. Bu okean sohillarida joylashgan ko‘pchilik
davlatlarning suv ostida qolib ketishiga sabab bo‘ladi.
Ozon «tuynugi». XX asrning 50-yillaridan
boshlab, havoda freon gazlarining (xlor, ftor, uglerod) miqdori ko‘payganligi
kuzatila boshlandi. Bu gazlar 25
km balandlikda joylashgan ozon qatlamini yemira
boshladi. Ma’lumki, ozon qatlami Quyoshdan kelayotgan zararli ultrabinafsha
nurlarini tutib qoladi. Ozon qatlamining yemirilishi natijasida ozon
«tuynugi» hosil bo‘ldi. Mazkur tuynukdan Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarining
kirib kelishi donli ekinlar hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning
teri raki kasaliga chalinishlariga sabab bo‘lishi aniqlangan.
1989-yil 81 mamlakat olimlari,
mutaxassislari hamda davlat arboblari qabul qilgan «Ozon qatlamini muhofaza
qilish Xelsinki Deklaratsiyasi»da 2000-yilga qadar freon gazlaridan ishlab
chiqariladigan mahsulotlarni kamaytirib borish tadbirlari belgilab berildi.
Natijada so‘nggi yillarda ozon «tuynugi»ning maydoni qisqarib bormoqda.
Cho`llashish. Hozirgi paytda cho‘llashish jarayoni, ya’ni
hosildor yerlarning, yaylovlarning cho‘lga aylanishi tabiiy va sun’iy omillar
ta’sirida sodir bo‘lmoqda. Tabiiy omillarga asosan qurg‘oqchilik kiradi.
Masalan, 1968-1974-yillarda Sahroi Kabirning sohil mintaqasida falokatli
qurg‘oqchilik oqibatida Chad ko‘li maydonining 60 foizdan ortig‘i, Neger,
Senegal daryolari qurib qoldi, namlik yetishmasligi natijasida yaylovlarning
mahsuldorligi keskin kamaydi, cho‘l 100-150 km ga savannaga bostirib kirdi.
Insonning yerdan noto‘g‘ri
foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosildor yerlar cho‘lga
aylanmoqda.
Hozirgi paytda inson
faoliyati ta’sirida 9 mln kv.km maydonda cho‘l hosil bo‘lgan. Har yili
taxminan 21 mln ga yer to‘liq buzilib, cho‘lga aylanmoqda. Har yili
sug‘orilayotgan yerlarning 6 mln ga maydoni cho‘lga aylanadi.
Hozirgi paytga cho‘llashishning oldini
olish bo‘yicha muntazam ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Keniya
davlatining poytaxti Nayrobida cho‘llashishga qarshi kurashni muvofiqlashtiruvchi tashkilot faoliyat ko‘rsatib turibdi.
Foydalanilgan manbalar:
