O`zbekiston jahon siyosiy va iqtisodiy xaritasida
Prezidentimiz I.A.Karimovning «O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari» deb nomlangan kitobida mamlakatimiz geosiyosiy o‘rni har tomonlama
va chuqur tahlil etilgan. Unda O‘zbekiston qulay geostrategik o‘ringa ega
ekanligi asoslab berilgan. O‘zbekiston qulay geostrategik o‘ringa egaligidan
tashqari O‘rta Osiyo mintaqasining iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakati
hamdir. O‘zbekiston Respublikasi O‘rta Osiyoning markazida
joylashgan bo‘lib, hududi shimoli g‘arbda Orol dengiz va Ustyurt platosidan, janubda Afg‘oniston bilan Amudaryogacha, sharq va janubi sharq tomonlarda
Tyan-Shan va Hisor-Oloy tog‘larigacha cho‘zilgan.
Hududining eng muhim jihatlaridan biri shundan
iboratki, bu yerda qorli cho‘qqilar, baland tog‘ muzliklari, katta vodiylar,
keng vohalar bilan birga bepoyon cho‘l va qir-adirlar mavjud.
O‘zbekistonning maydoni 448,9 ming kv. km, shuning
to‘rtdan uch qismini tekisliklar va platolar, qolgan to‘rtdan bir qismini tog‘oldi hududlari va tog‘lar tashkil etadi. Hududning katta qismida mo‘tadil iqlim, faqat chekka janubida subtropik iqlim hukmron.
O‘zbekistonning
makrogeografik o‘rni noqulay. U Dunyo okeanidan ancha uzoqda, materik
ichkarisida joylashgan. Dunyo okeaniga chiqish uchun shimol tomonda Qozog‘iston
va Rossiya (Novorossiysk,
Naxodka), Latviya (Klaypeda) portlari, janubi g‘arb tomonda Fors ko‘rfazidagi (Bandyr-Abbos) portga Turkmaniston va Eron
hududlari orqali avtomobil va temiryo‘llarda borish mumkin. Undan tashqari
Qirg‘iziston va Xitoy hududlari orqali (Toshkent-Andijon-O‘sh-Ergashtom-Qashqar-Tinch okean) Tinch okeanga, Afg‘oniston va Pokiston hududlari orqali hind
okeaniga chiqish imkoniyatiga ega. Ammo oxirgi yo‘nalish to‘g‘risida
Afg‘onistondagi siyosiy vaziyat yanada yaxshilangandan keyingina so‘z
yuritish mumkin.
O‘zbekistonning mezogeografik o‘rni ham makrogeografik o‘rniga
o‘xshab ketadi. Shu bilan birga mamlakatning mikrogeografik (ya’ni O‘rta
Osiyo mintaqasidagi) o‘rni qulay deb baholanadi. O‘zbekiston O‘rta Osiyo
mamlakatlari o‘rtasida joylashgan, shuning uchun uning hududi boshqa
mamlakatlar uchun ko‘prik vazifasini bajaradi.
O‘zbekiston xilma-xil tabiiy, ayniqsa, mineral resurslarga boy
mamlakat. U O‘rta Osiyo mamlakatlari ichida iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan
davlatdir. Unda sug‘orma dehqonchilik va u bilan bog‘liq paxtachilik,
ipakchilik va qorako‘lchilik yuqori darajada taraqqiy etgan. Shu sababli,
O‘zbekiston paxta, pilla yetishtirish hamda qorako‘l teri tayyorlash bo‘yicha
jahon mamlakatlari orasida yuqori o‘rinlarni egallab kelmoqda.
O‘zbekiston rivojlangan sanoat majmuiga ega. Sanoat tarmoqlari
ichida elektroenergetika, yoqilg‘i sanoati, mashinasozlik (traktorsozlik va
qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, avtomobilzoslik), kimyo va neft-kimyosi,
qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati katta ahamiyatga ega.
O‘zbekistonda 2005-yilda 3,0 mln tonna ko‘mir, 5,4 mln tonna neft,
60 mlrd kub m tabiiy gaz qazib olindi, Tabiiy gazning deyarli 20 foizi eksport
qilinadi. Mamlakatimiz dunyoda oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, rux, mis va uran
rudalari qazib olishda ham yuqori o‘rinlarni egallaydi.
O‘zbekiston kimyoviy xomashyo resurslari (osh va kaliy tuzlari, fosforlar), bezak
toshlari (granit, marmar) va qurilish materiallarining katta zaxiralariga ega. Bularning barchasi jahon
miqyosida mamlakat obro‘sini ko‘taradi va uni dunyoga mashhur qiladi.
Shu bilan birga, mineral resurslar, ayniqsa, strategik
ahamiyatga ega resurslarning (oltin, gaz) katta zaxiralari mavjudligi O‘zbekistonning geostrategik ahamiyatini oshiradi. Agar mineral resurs- larga
yer-suv resurslari qo‘shilsa, mamlakat ahamiyati yanada yuqoriga ko‘tariladi.
Chunki yer-suv resurslari asosida dehqonchilik ekinlari yetishtiriladigan
sug‘orma dehqonchilik rivojlangan. Respublikada 4 mln gektarga yaqin sug‘orma
yerlar mavjud. Bu MDH mamlakatlari ichida Rossiyadan keyingi ikkinchi ko‘rsatkichdir. Sug‘orma yerlarning deyarli 95 foizi haydaladigan yerlardan iborat.
Haydaladigan yerlarga yana bahorikor dehqonchilik yerlari ham qo‘shiladi.
Haydaladigan yerlarning umumiy maydoni 4 mln gektardan oshadi.
Inson resurslarining 55,2 foizini mehnat resurslari
tashkil etadi.
O‘zbekiston aholisining soni 2006-yil 1-yanvar
ma’lumotlariga ko‘ra 26,3 mln ga yetdi. Shundan 14,4 mln kishi mehnat resurslarini tashkil etdi. O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha jahondagi 230 ta mamlakat
ichida 37-o‘rinni egallaydi. Jami aholining 36,1 foizi shahar va
shaharchalarda, 63,9 foizi qishloq joylarida istiqomat qiladi. Shahar
aholisining hissasiga ko‘ra O‘zbekiston O‘rta Osiyoda Turkmanistondan keyingi
o‘rinda turadi. Lekin mintaqadagi shahar va shaharchalarning asosiy qismi, shu
jumladan, yirik va katta shaharlarning ko‘pchiligi O‘zbekistonda joylashgan.
O‘zbekiston dunyo miqyosida tabiiy gaz qazib olish bo‘yicha
5-6-o‘rinlarni egallaydi. Mamlakat aholi jon boshiga hisoblaganda
elektroenergiya (1800 kVt/soat), mineral o‘g‘itlar, sement ishlab chiqarish
bo‘yicha ham jahon mamlakatlari ichida munosib o‘rinlarni egallaydi hamda qator
Osiyo va Afrika mamlakatlaridan oldinda turadi.
Eslab qoling!
Geografik o‘rin — tarixiy kategoriya bo‘lib, u biron
obyektning boshqa obyektga nisbatan qanday joylashganligi, uning sabablari va
omillari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslanadi.
Tekislik — Yer yuzasining mutlaq balandligi 400 metrgacha
bo‘lgan tekis qismi.
Foydalanilgan manbalar:
