Savannalar
Savannalar
issiq o‘lkalardagi o‘rmon-dasht zonasidir. Afrika savannalari yilning qurg‘oqchil
mavsumida cho‘ldan farq qilmay qoladi. Havo harorati +50°C ga yetib o‘t-o‘lan,
o‘simliklar qovjiraydi, daraxtlaming bargi to‘kiladi. Jazirama issiq odamlar va
hayvonlarning madorini quritadi. Arzimagan ish, kichik bir harakat ham malol
kelib, kishini holdan toydiradi.
Yog‘ingarchilik
mavsumi boshlanib, dastlabki jala quyishi bilan savannaning manzarasi
o‘zgaradi: qaqrab yotgan yerlar suvga to‘yinadi, daraxtlar kurtaklaydi,
navbatdagi jalacian keyin daraxtlar barg yozadi, nihollar o‘sib chiqadi, gullar
ochiladi va hammayoq yashil gilam bilan qoplanadi. Shunisi qiziqki, bizning
o‘lkalardagi o‘simliklarda bir, bir yarim oy mobaynida ro‘y beradigan
rivojlanish-o‘zgarish savannada to‘rt-besh kunda sodir bo‘ladi.
Janubiy
yarimshardagi savannalarda past bo‘yli boshoqli o‘tlar ham, odam bo‘yidan
baland o‘tlar ham o‘sadi. Savannalaming asosiy o‘simligi — o‘t-o‘landir.
Daraxtlar (mimoza va palmalar) ko‘pincha to‘p-to‘p bo‘lib o‘sib turadi, shuningdek, daryo va ko‘llaming yoqalarida ham uchraydi. Yer sharidagi eng katta
daraxtlardan biri — baobab Afrika savannalarida o‘sadi.
Savannalarning
hayvonot dunyosi ham ajoyib. Termitlarning baland inlari o‘tloqlarda ehromdek
qad ko‘tarib turadi. Hamma joyda juda ko‘p miqdorda har xil zaharli ilonlar
uchraydi. Ba’zi ilonlaming uzunligi hatto olti metrga yetadi. 0‘tlar orasida
tuvaloqlami payqash juda qiyin. Tuyaqushlar salobath qadam tashlab o‘tishadi.
Savannada
kiyiklar, ohular, buyvollar, fillar, jirafalar, to‘ng‘izlar, ko‘llarda va
ko‘l yoqalarida beo‘xshov begemotlar uchraydi. Fillar daraxtlaming
shox-shabbalarini sindirib, o‘tlarni payhon qilib o‘tib qoladi. Mimoza
daraxtlari orasidan jirafalarning chiroyli boshlarigina ко‘rinadi. Keng yalangliklarda beparvo o‘tlab yurgan zebralardan
birontasi o‘z o‘ljasini poylab o‘tlar ichida ko‘rinmay yotgan sherga
ehtiyotsizlik qilib yaqinlashsa bormi, uni ajaldan hech narsa qutqarib
qololmaydi... Sher bir sakrasa, bas, bechora zebra uning panjalari tagida...
Ochofat, qonxo‘r sher o‘ljasini boshqalar bilan baham ko‘rishni yoqtirmasa-da,
yirtqich burgut sherdan hayiqmay go‘shtga chang soladi, yuragi dov bermayotgan
chiyabo‘rilar sheming «ovqatlanib» bo‘lishini bir chekkada poylab yotadilar... Ularga sherdan qolgani ham bo‘laveradi.
Go‘zal
ohular dushmanidan qo‘rqmaydi. Ular juda hushyor bo‘lib, xavf-xatarni uzoqdan
sezishadi va yashin tezligida yugurib xavf-xatardan qutulishadi.
Sayyoh Brem
savannada ko‘rganini shunday hikoya qiladi: «Bizning boradigan manzilimiz uzoq
bo‘lganligidan savannada tunashga to‘g‘ri keldi. Biz savannaning o‘t-o‘lani
kamroq bo‘lgan qumli joyini tanladik. Yoqqan gulxanimiz tevarak-atrofni
yoritib turardi. Tun. Jimjitlik. Oyoqlari bilan birgalikdagi kattaligi
kaftcha keladigan o‘rgimchak, uning ketidan ikkita chayon olovga qarab yugurdi,
ular borgan sayin ko‘payaverdi. Biz darhol qisqichlami olib hasharotlarni
birma-bir olovga irg‘ita boshladik, ular kelaverdi, bizlar irg‘itaverdik,
allamahalgacha shu tarzda ovora bo‘ldik; nihoyat, bu xavfli maxluqlar ancha
kamaydi, shundan keyingina biroz erkin nafas oldik. Ko‘p o‘tmay zaharli ilonlar
«tashrif buyurdi». Bular ichida eng yovuzi sarg‘ish-qum rangidagi shoxli
ilondir. Kunduzi ilonlar qumga ko‘milib yotadi, kechasi shu tarzda o‘rmalab
yuradi. Shoxli ilonni ko‘rishim bilan badanim seskanib ketdi; axir, chaqsa
kishini, albatta, o‘ldiradi! Yana qisqichlarga yopishdik va ilonni boshidan
qisib olib gulxanning qoq o‘rtasiga tashladik. Jirkanch maxluqlar bizga tun
bo‘yi tinchlik bermadi; tong otar paytidagina biroz tinchib, uyquga toldik.
Ertalab turib ko‘rpalami qoqqanimizda ichidan bir nechta ilon tushdi.
Ko‘ngilsizliklar
hali bu bilan tugamadi. Men tunda kiyim- larimni yonimga taxlab qo‘ygan edim.
Ertalab kiyinmoqchi bo‘lib qo‘limga olsam hayron bo‘lib qoldim: kiyimlarim
ilma-teshik bo‘lib ketibdi, kiyishga yaramaydi: termitlar shunday qilibdi. Bu
razil hasharotlar duch kelgan narsani kemirib nobud qiladi. Ba’zida katta-katta
daraxtlar o‘zidan o‘zi ag‘darilib tushadi: ulami termitlar kemirib qirqib
ketadi. Termitlar miltiqning yog‘och qismini ham, yuk mashinalarining
kuzovlarini ham, yog‘och uylami ham kemirib, kukunga aylantiradi.
Quyosh ufqdan
ko‘ringach, biz yo‘lga tushdik».
Foydalanilgan manbalar:
