Rual Amundsen
Rual Amundsen
(1872-1928)
Dunyoning
turli qismlarini kashf etishda va geografik tadqiqotlar tarixida yorqin iz
qoldirgan sayyohlar talaygina. Ammo ular orasida birinchi bo`lganlar hamda
butun umrini sayohatga baxshida etganlari juda kam. Ana shunday taniqli sayohlardan
biri norvegiyalik buyuk qutbshunos olim Rual Engelbregt Gravning Amundsendir.
Haqiqatdan
ham, R.Amundsen geografik kashfiyotlar tarixida qator yangi sahifalarni ochgan.
Uzoq vaqtlar davomida u Yer sharining shartli o`qi og`adigan har ikkala nuqtalar
- Shimoliy va Janubiy qutblarda bo`lgan yagona sayyoh, hisoblanib kelingan.
Shuningdek, Shimoliy qutb orqali o`tadigan va muhim ahamiyatga ega bo`lgan
dengiz transport yo`llarining kashf etilishi ham bevosita R.Amundsen nomi bilan
bog`liq. Sayyohning qutblarni tadqiq qilish borasidagi ilmiy merosi XX
asrning birinchi yarmida katta tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan va unga
zamondoshlari tomonidan «Qutblar qiroli», deb nom berilgan.
Rual Amundsen
1872-yilda Norvegiyaning janubi-sharqidagi Borge shaharchasida dengizchi
oilasida dunyoga kelgan. Otasiga doimo havas qilgan Rual, yoshligidanoq o`zini
qiyin sharoitlarga chiniqtira borib, har kuni uzoq masofalarga chang`ida
yo`rgan, hatto, qishda ham xonasi derazasini ochib quyib, yerga to`shalgan
gilamchada ustiga bitta palto yoki gazeta yopingan holda uxlagan.
Universitetning
tibbiyot fakultetiga o`qishga kirgan Rual, oilaviy sharoiti tufayli o`qishni
tashlab, 22 yoshida dengiz ovchiligi kemasiga matros bo`lib yollangan. Dastlab,
Shpitsbergen atroflarida, keyinchalik Meksika, Ispaniya va Afrikaga suzib,
dengizchi sifatida malakasini oshirdi. 1896-yilda shturmanlikka imtihon
topshirib, 1897-yilda Belgiya ekspeditsiyasi tarkibida Antarktidaga jo`nagan.
Yaxshi tayyorgarlik ko`rilmagani va ekspeditsiya a’zolarida tajriba
yetishmasligi sababli, bir joyda 13 oy qishlab, to`xtab qoldilar. Ana shu
tajribalarning barchasi Rual Amundsenning keyingi qutbshunos sifatidagi
hayotida katta rol o`ynagan.
1899-yilda
Yevropaga qaytgan R.Amundsen kema kapitanligiga muvaffaqiyatli imtihon
topshirib, «Yoa» nomli kichikroq kema sotib olgan. Uning azaliy orzusi - 300
yildan beri hech kimga nasib etmagan va o`sha vaqtlarda insoniyat orzu qilib
kelayotgan Yevropadan Amerikaga dengiz orqali o`tishning eng qulay yo`li
bo`lgan Shimoli-g`arbiy yo`lakni kashf etish edi.
Uch yillik
tayyorgarlik va yana uch yillik mashaqqatli dengiz sayohati tufayli R.Amundsen
1903-1906-yillar mobaynida Grenlandiya atrofidan suzib o`tib, Kanadaning
shimoliy qirg`oqdari orqali Bering bo`g`izigacha yetib borgan va Shimoliy-g`arbiy
dengiz yo`lini ochishga muvaffaq bo`lgan.
1906-yilga
kelib yevropalik va amerikalik sayyohlar o`rtasida qutblarni zabt etish
borasida musobaqa avj olib ketgan edi. Shuning uchun R.Amundsen ham 1907-yilda
Shimoliy qutbga sayohatni rejalashtira boshlagan. Ammo amerikalik sayyoh J.Kuk
tomonidan Shimoliy qutbning birinchi bo`lib zabt etilgani uning rejasini birmuncha o`zgartirib,
Janubiy qutb ekspeditsiyasini tashkil etishga majbur etdi.
Xuddi Shimoliy
qutbda bo`lgani kabi, Janubiy qutbni zabt etish uchun ham R. Amundsen va
angliyalik sayyoh R.Skott o`rtasida o`ziga xos musobaqa boshlanib ketdi. Bir
vaqtning o`zida Janubiy qutbga yetib borishga jazm qilgan har ikkala sayyoh,
boshchilik qilgan ekspeditsiyalar oradan bir oy farq bilan uni zabt etishga
muvaffaq bo`lishgan.
Qutb iqlimi
sharoitini yaxshi o`rgangan R.Amundsen «Fram» kemasida Antarktida qirg`oqlariga
kelgan va ekspeditsiyasining besh a’zosi itlar qo`shilgan to`rtta chanada 1911-yilning
19-oktyabrida qutb tomon yo`l olib, 1285 km masofani
bosib o`tgan. 1911-yilning 14-dekabrida R.Amundsen birinchi bo`lib Janubiy
qutbga yetib borib, u yerda Norvegiya bayrogini o`rnatdi.
R.Amundsen
sayohatining muvaffaqiyatini ekspeditsiya a’zolarining boshqa sayyohlarnikiga
nisbatan sovuqni 25 foiz kam o`tkazadigan bug`u terisidan tikilgan issiq
kiyimlari, oralik omborlardagi yetarli oziq-ovqat zahirasi va tez yurishda juda
qo`l kelgan 52 ta baquvvat itlar ta’minlagan. R.Amundsen ekspeditsiyasi
Janubiy qutbga borish va qaytishda 2570 km
masofani 99 kun ichida bosib o`tgan. Shunisi e’tiborliki, R.Amundsenning
Antarktida qirg`oqlarida barpo etgan bazasi R.Skottning ushbu materik
qirg`oqlaridagi asosiy bazasidan qutbga nisbatan qariyb 200 km
yaqin joylashgan edi.
Robert Skott motorli chanalar va otlarda qutbga 1912-yil
17-yanvarda yetib borgan va orqaga qaytish vaqtida halok bo`lgan. Bu haqda
R.Amundsen 1913-yilda: «R.Skottning tirik qolishi uchun o`zim erishgan barcha
yutuqlar va sharafdan voz kechgan bo`lar edim», deb yozgan edi.
R.Amundsen 1918-1920-yillar davomida hozirgi
Rossiyaning Shimoliy muz okeani qirg`oqlari bo`ylab ekspeditsiya uyushtirib,
shimoliy dengiz yo`lini kashf etgan. Bunda sayyoh, Norvegiyaning Skandinaviya
qirg`oqlaridan to Alyaskagacha bo`lgan bir necha ming kilometr masofani dengiz
orqali bosib o`tgan. Shunday qilib, R.Amundsen nafaqat har ikkala qutbda
bo`lgan sayyoh, balki Shimoliy muz okeani qirg`oqlarini birinchi bo`lib to`la
bosib o`tgan qutbshunos olim sifatida ham tarixda qolgan.
Ammo Shimoliy
qutbda bo`lish orzusi R.Amundsenga tinchlik bermagan. 1925-yilda uning
gidrosamolyotda qutbga qilgan birinchi parvozi texnik nosozliklar tufayli
tugallanmay qoldi. 1926-yilning may oyida u yana ikki norveg sayyohi bilan
birga uzunligi 106 metr va 250 ot kuchiga ega uchta motor bilan jihozlangan
«Norvegiya» nomli dirijablda Shpitsbergendan havoga ko`tarilib, Shimoliy qutb
orqali uchib o`tib, Alyaskaga qo`nishga muvaffaq bo`lgan.
R.Amundsen
qutblarni o`rganish tarixida muhim o`rin tutgan buyuk sayyoh. Shuning uchun ham
unga ehtirom sifatida Dunyo okeanining dengizi va qo`ltig`i, Antarktidadagi tog`
tizmasi va ilmiy stansiya, Shimoliy muz okeanidagi kotlovina va Oydagi krater
olimning nomi bilan atalgan. Sayyoh orttirgan ilmiy tajriba shu qadar
ahamiyatliki, undan qutbshunoslar haligacha foydalanib kelmoqdalar.
Использованные источники:
