O‘zbekistonning tabiiy boyliklari va ularni muhofaza qilish
Inson tabiatdan oladigan barcha moddiy boyliklar —
yer-osti boyliklari, suv, havo, tuproq, o‘simliklar, hayvonot olami va
boshqalar tabiiy resurs (boylik) hisoblanadi.
O‘zbekiston tabiati va tabiiy boyliklarini muhofaza
qilish —inson uchun zarur bo‘lgan qazilma boyliklardan oqilona foydalanish, suv
va havoni toza saqlash, tuproqni eroziyadan saqlash, o‘simlik va hayvonot
dunyosini tabiiy holicha asrab qolib, qayta tiklashni hamda xushmanzara joylar
(sharshara, shovva, ajoyib manzaralar, buloq va boshqalar)ni tabiiy holicha
saqlash kabilarni o‘z ichiga oladi.
Lekin hozir tabiatga inson xo‘jaligi faoliyatining
ta’siri natijasida respublikamizning ba’zi okruglari (Orolbo‘yi, Surxon vodiysi,
Quyi Zarafshon va Quyi Amudaryo)da ekologik holat yomonlashib bormoqda.
O‘zbekiston havosining ifloslanishida energetika,
neft-gaz sanoati, transport, kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, maishiy-kommunal
xo‘jalikning hissasi katta. O‘sha korxonalar chiqarayotgan zararli birikmalarni
100 foiz desak, ular quyidagicha taqsimlangan.
O‘zbekistonda sanoat tarmoqlari va transportdan yiliga
2000 tonna atrofida iflos chiqindi (birikma)lar chiqarilib, uning 1300,1 tonnadan
ortig‘i transport hisobiga to‘g‘ri keladi. Binobarin, Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Farg‘ona, Andijon kabi katta shaharlar havosi ifloslanishining 80 foizi
avtotransport hissasiga to‘g‘ri keladi. Yirik sanoat obyektlari joylashgan
shaharlarda havoning ifloslanishida sanoatning hissasi katta. Natijada, Olmaliq,
Angren, Navoiy, Andijon, Farg‘ona, Toshkent kabi shaharlar havosi oltingugurt,
azot oksidlari, ammiak, vodorod ftorid va boshqa gazlar bilan ifloslangan.
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo va Uzun tumanlari
havosi Tojikistonning Tursunzoda shahridagi aluminiy zavodidan chiqqan zaharli
ftor gazi bilan ifloslangan. Natijada, tumanlarda bolalar o‘limi ko‘paymoqda,
uzum va mevali daraxtlarning bargi sarg‘ayib, qoramollar kasallanib, tishi
to‘kilib
ketmoqda.
Respublikamiz havosini toza saqlash uchun korxonalarda
zamonaviy tozalovchi inshootlar qurish zarur. Bunda havoni ifloslovchi
moddalarni ushlab qolib, ulardan qayta foydalanish imkoniyati vujudga keladi.
Respublikamiz daryolari sanoat korxonalari, maishiy
xizmat ko‘rsatish, sog‘lomlashtirish tashkilotlari, parrandachilik majmuyi va
chorvachilik fermalaridan chiqqan suvlar hamda zovur suvlari bilan
ifloslanmoqda.
Suv boyliklarini toza saqlashdagi asosiy vazifa o‘sha
korxonalardan chiqayotgan iflos suvlarni tozalab, zararsizlantirib, so‘ngra suv
havzalariga tashlashga erishishdan iborat.
O‘zbekistonning tuproq qatlamini eroziyadan saqlash,
uning unumdorligini tiklash uchun kurashish kerak. Buning uchun ekinlarni
sug‘orish qoidasiga rioya qilish, sug‘orishning ilg‘or usullaridan
foydalanishga o‘tish zarur. Ekinlarning hosildorligini oshirish uchun ko‘proq
organik o‘g‘itlar (go‘ng) dan foydalanib, qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga
qarshi biologic usul bilan kurashishga erishish zarur.
Respublikamiz havosining musaffo, xushmanzara
yerlarining ko‘p bo‘lishi, avvalo, yashil o‘simliklarga, ayniqsa, o‘rmonlarga
bog‘liq. Aholining o‘rmonlarga, ayniqsa, mevali (yong‘oq, pista, bodom, do‘lana
va hokazo) va dorivor (zira, piyoz, anzur, qoraqand, oqqayin, yetmak va boshqa)
o‘simliklarga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishi tufayli ular kamayib
ketmoqda. Shu sababli dam oluvchilar, sayyohlar, o‘quvchilarga o‘simliklarni
nobud qilmaslik, ularning mevasini, urug‘ini ruxsatsiz yig‘maslik kabi
tushuntirish va targ‘ibot ishlarini keng olib borish zarur.
So‘nggi yillarda insonning xo‘jalik faoliyati
ta’sirida (yerlarni haydash, yangi turar joylar barpo etish, yaylovlardan noto‘g‘ri
foydalanish, noto‘g‘ri ov qilish) hayvonlar soni va turi kamayib ketmoqda.
Chunonchi, oqquyruq, jayron, laylak, xongul, arxar, burama shoxli echki
(morxo‘r), qirg‘ovul, kaklik miqdori keskin kamayib ketdi. Ba’zi hayvonlar,
jumladan, Turon yo‘lbarsi butunlay yo‘qolib ketdi.
O‘zbekiston tabiatining ko‘rkamligi uning hududida
nodir tabiat go‘shalari (ajoyib soy, jilg‘a, buloq, sharshara, shovva, noyob
daraxtlar, har xil jinslar, ochilib qolgan qoyalar, g‘orlar, korizlar,
sardobalar va hokazolar)ni tabiiy holicha saqlab qolishga bog‘liq.
O‘zbekistonda turi, soni kamayib borayotgan noyob
o‘simlik va hayvonlarni hisobga oluvchi ikki jildli «O‘zbekiston Qizil kitobi»
nashr etilgan.
Uning birinchi jildiga noyob o‘simlik turlaridan
Korovin shirachi, Turkiston yovvoyi noki, yovvoyi anor, Zarafshon piyozi, tog‘piyoz,
O‘zbekiston lolasi, yovvoyi anjir, Omonqora va Buxoro astragali, yovvoyi uzum,
chinnigul, mingdevona, sumbul, chilonjiyda, Chimyon lolasi, guli salim kabi
o‘simliklar kiritilgan.
«Qizil kitob»ning ikkinchi jildidan shalpangquloq
ko‘rshapalak, ko‘k sug‘ur, katta qo‘shoyoq, qo‘ng‘ir ayiq, Turkiston qunduzi, sirtlon,
qoplon, gepard, xongul, jayron, Ustyurt qo‘yi, Buxoro qo‘yi, arxar, oq va qora
laylak, qizil g‘oz, lochin, burgut, oq turna, echkemar, kapcha ilon kabilar
o‘rin olgan.
O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxona,
milliy bog‘ va buyurtmaxonalarning ahamiyati juda katta. O‘zbekiston hududida
2016-yil holatiga ko‘ra 8 ta davlat qo‘riqxonasi, 3 ta milliy bog‘, 12 ta
buyurtmaxona, 1 ta biosfera rezervati hamda 3 ta parvarishxonalar mavjud.
