Muhammad Narshaxiy
Muhammad Narshaxiy
(899-959)
Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy (to`liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far
ibn Zakariyya al-Xattob ibn Shariq an-Narshaxiy) X asrning birinchi yarmida Buxoroda yashagan mashhur tarixchi
olimdir. U 943-944-yillar davomida yozilgan va Ismoil Somoniyning evarasi,
Buxoro hukmdori Amiri Hamid Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil
as-Somoniyga taqdim etilgan mashhur «Taqhihi al-viloyat» asari O`rta Osiyoning
IX-X asrlarga oid ma’lumotlarni va somoniylar sulolasi tarixini bayon etuvchi
yagona va qimmatli mukammal manba hisoblanadi. «Taqhihi al-viloyat» kitobini
ba’zan «Axbori Buxoro», «Buxoro tarixi» va «Narshaxiy tarixi», deb ham
ataganlar.
Narshaxiyning tarjimai holi haqida to`liq ma’lumot beruvchi manba yo`q. Qadimgi
tarix kitoblarida yozilishicha, u Buxoro ahlidan bo`lib, Narshax qishlog`ida
dunyoga kelgan. Ammo Narshax qishlog`ining qayerdaligi haqida biror aniq fikr
mavjud emas. Lekin «Buxoro tarixi» kitobida Narshax qishlog`ining Buxorodan
shimol tomonda joylashgani haqida ba’zi ma’lumotlar keltirilgan. Bundan tashqari,
olim o`z asarida Narshax hisori (qo`rg`oni, qal’asi) haqida so`z yuritadi.
Tarixdan ma’lumki, bunday qal’alar baland tepaliklarda qurilib, himoya vositasi
vazifasini o`tagan. Bu tepalar respublikamizning turli qismlarida hozirga qadar
ham mavjud. Xuddi ana shunday tepalardan biri
Narchoqtepa qoldiqlari Buxoro viloyatining Vobkent tumani hududida saqlanib
qolgan. Tepa yaqinidagi qishloq esa Narchoq deb ataladi. Asrlar davomida
mahalliy aholi tilida «Narshax» so`zining «Narchoq» ko`rinishiga kelganini
inobatga olsak, buyuk olimni xuddi shu qishloqda tavallud topgan, deb aytish
mumkin.
«Buxoro tarixi» asarining arab tilidagi nusxasi bizgacha yetib kelmagan.
Kitob 1128-yili Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy (asli Farg`ona
viloyatining Quva shahridan bo`lishi mumkin) tomonidan fors tiliga o`girilgan
va tarjima jaryonida bir qator qisqartirishlarga o`chragan. 1179-yilda Muhammad
ibn Zufar kitobni yana tahrir qilib, qisqartirib ko`chirgan va kitobning ana
shu ikki marta qisqartirilgan nusxasigina saqlanib qolgan. «Buxoro tarixi» asarida turli tarixiy
vokealar tasviri bilan bir qatorda Buxoro atrofi tabiati, topografiyasi, shahar
va qishloqlari, mavjud boyliklari, aholisi va uning asosiy mashgulotlari
to`g`risidagi georafik ma’lumotlar tarixiy qiyosiy tahlil nuqtai-nazaridan juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Narshaxiy Buxoro shahrining Numujkat,
Madinat as-Sufriya («Mis shahar»), Madinat at-Tujor («Savdogarlar shahri»),
Foxira degan nomlari bo`lganini aytib, «Xurosonda hech bir shaharga buncha ko`p
nom berilmagan», deb yozadi. Narshaxiy
Buxoro viloyatidagi shaharlarni ham qisqacha ta’riflagan. Uning yozishicha,
«Afshina (Ibn Sino tug`ilgan hozirgi Buxoro viloyati Peshku tumanidagi Afshona qishlog`i)
katta bir shahar bo`lib, qal’asi bor. Bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Haftaning
muayyan bir kunida u yerda bozor bo`ladi». «Karminada (hozirgi Navoiy
viloyatidagi Karmana shahri) mullalar va shoirlar ko`p bo`lgan. Buxorodan to
Karminagacha 12 toshdir». Agar bir toshning taxminan 8,6 kilometrga teng
ekanligini hisobga olsak, Buxoro va Karmana shahri o`rtasidagi masofani (100 km.
dan ortiq) Narshaxiy o`z asarida to`g`ri ifodalagan.
Buxoro yaqinidagi Poykent shahri to`g`risida bunday yozadi: «Birov
Poykentni qishloq desa, bu yer aholisi xafa bo`ladi. Agar bir kishi Poykentdan Bag`dodga
borsa va undan «qayerdansiz?», deb so`rasalar, «Poykentdanman» deydi-yu, ammo «Buxorodanman»
demaydi». Qadimiy bu shahar Buxoro shahridan 60 km
uzoqlikda, hozirgi Buxoro viloyati Qorako`l tumani hududida joylashgan bo`lib, bizgacha
uning vayronalarigina saqlanib qolgan. Narshaxiyning yozishicha, «Poykentdan to
Farobgacha bo`lgan 12 tosh masofalik joy qum cho`lidir». Ma’lumki, Farob
hozirgi Turkmaniston hududida, Amudaryo yaqinida joylashgan shahardir.
Narshaxiy o`z asarida Zarafshon daryosini «Rudizar» va «Haram-kom», deb
tilga olib, ushbu daryo va unga tutash hududlarni shunday ta’rif qiladi:
«Samarqand tomonida bir katta daryo borki, uni Rudi Mosaf - Mosaf daryosi deb
ataydilar. Bu daryoda juda ko`p suv yig`ilgan, bir talay yerlarni yuvib-o`pirib,
ko`p loyqalarni surib
kelgan va natijada
(uning quyi qismi) tekis yerga aylandi va u katta botqoqliklar bo`lib qolgan.
Buxoro o`rnashgan joy asta-sekin to`lib, daryo So`g`d va bu loyqalar to`lgan mavze
Buxoro bo`lib qoldi.
Bu daryoning ...jannatni eslatuvchi go`zal maqomidan ko`ra biror joy va manzil
yo`q, chunki uning hamma joyi saroylar, bog`lar, gulzorlar va bo`stonlar bilan qoplangan.
Uning chamanzorlari bir-biriga tutashib ketgan va ularning oralaridan ariqlar
o`tib, chamanzorlar va gulzorlar tomon ming tarafga oqar edi. Bu chorbog`larda
nashvati, bodom, yong`oq, gilos, chilonjiyda va anbar bo`yli jannatda bo`ladigan
har xil mevalar g`oyatda yaxshi va go`zal tarzda o`tkazilgan edi».
Narshaxiy o`z asarida Zarafshon daryosining quyilish joyi to`g`risida
ham ba’zi ma’lumotlarni keltiradi. Uning yozishicha, «Haramkom suvi Poykentga
o`qib boradi. Poykentdan keyin to`qayliklarga va katta ko`lga tutashadi. Bu ko`lni...
Bargin Farax deydilar. Qorako`l deb ham ataydilar. Ishonchli kishilarning
aytishicha, uning kengligi 20 toshdir. «Masolik va mamolik» kitobida
yozilishicha, uni Somchan qo`li deb ataydilar. Buxoro suvining ortiqchasi o`sha
joyga yig`iladi va unda suv jonivorlari yashaydi. Xurosonning hamma joyidan qush
va baliq jami bunga teng kelmaydi».
Hozirgi vaqtda Buxoro viloyati Qorako`l tumaniga eng yaqin joylashgan ko`l
– Dengizko`l va Zarafshonning chap tarmog`i Qorako`ldaryo unga quyiladi. Ushbu ko`lning
uzunchoq ekanini inobatga olsak, Narshaxiy o`z asarida 20 tosh (170 kilometrga
yaqin) uzunlikdagi ko`l, deb aynan Dengizko`lni nazarda tutgan bo`lishi mumkin.
O`rta Osiyoning VIII—XII asrlardagi tarixi va tarixiy geografiyasi
haqida so`z yuritilar ekan, Narshaxiyning nomi tilga olinmagan bironta
tadqiqotni topish qiyin. Shuning uchun ham yillar o`tgan sayin olim qoldirgan
durdona asarning ahamiyati oshib boraveradi. Uning muborak nomi esa sharqning
buyuk allomalari qatorida bundan buyon ham faxr bilan tilga olinaveradi.
Использованные источники:
