Abu Ali ibn Sino
Abu Ali ibn Sino
(980-1037)
Yevropa mamlakatlarida «Avitsenna» nomi bilan mashhur Abu Ali ibn Sino
ko`pchilikka tib ilmi asoschilaridan biri sifatida ma’lum. Ammo Sharq uyg`onish
davrining yirik namoyandalaridan bo`lmish Ibn Sino qomusiy olim bo`lib, nafaqat
tibbiyot, balki falsafa, astronomiya, matematika, geografiya va
tabiatshunoslikka oid ko`plab asarlar ham yozgan.
Manbalarda yozilishicha, Ibn Sinoning otasi asli Balxlik bo`lgan va
Buxoroga ko`chib kelgach, Xurmaysan qishlog`ida
yashagan. Unga qo`shni bo`lmish Afshona qishlog`idan uylangan va O`sha yerda o`rnashib
qolgan. X asr tarixchisi Narshaxiy ta’biri bilan «Afshina katta bir shahar
bo`lib, qal’asi bor. Bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar u joyni
tabarruk deydilar, xaftaning muayyan bir kunida u yerda bozor bo`ladi». Ibn
Sino 980-yilda xuddi shu qishloqda (hozirgi Buxoro viloyatining Peshku
tumanida) dunyoga kelgan.
Bir necha yildan so`ng oila Buxoro shahriga ko`chib kelgach, Ibn Sino
savod chiqarib, turli fanlarni o`rgana boshlaydi. Amir Nux ibn Mansur Qattiq
betob bo`lib qolganida davolagani uchun Ibn Sinoga mamlakatning eng sara
asarlar yig`ilgan saroy kutubxonasida kitob mutolaa qilshga ijozat bergan.
Tinimsiz o`qish va izlanishlar tufayli, Ibn Sino Buxoroning eng bilimdon olimi
va mohir tabibi bo`lib yetishdi. Olim o`z asarlaridan birida «yoshim o`n
sakkizga borganida bor ilmlarning hammasini egallab bo`lgan edim», deb yozgan.
O`sha paytlarda Buxoroda hukm so`rgan vaziyat Ibn Sinoni dastlab
Buxorodan Xorazmga, undan Xurosonning Jurjon va Nishopur shaharlariga ko`chishga
majbur qildi.
Keyinchalik Eronning Isfaxon shahrida bir necha yil yashab,
umrining oxirgi yillarini shu mamlakatdagi Hamadon shahrida o`tkazgan va 1037-yili
O`sha yerda vafot etgan. Olimning maqbarasi xuddi shu shaharda joylashgan
bo`lib, hozir ham tabarruk qadamjolardan biridir.
Ma’lumotlarga ko`ra Ibn Sino 300 tacha asar yozgan va «Tib qonunlari» va
«Kitob ash-shifo» olimning eng yirik asarlaridir. Bu asarlarda astronomiya,
geologiya, fizika, adabiyot, falsafa, biologiya va geografiyaga oid o`z
zamonasiga yarasha ilgor va ilmiy muloxazalar mavjud.
Ibn Sinoning geografiya va geologiya fanlari bo`yicha ilgari so`rgan
fikrlari og`izdan-og`izga o`tib, O`sha paytlarda fanda mavjud ba’zi noto`g`ri
fikrlarning qayta tekshirilishiga sabab bo`lgan. G`arbiy yevropaliklar birinchi
asr olimi Ptolemeyning kitoblariga asoslanib, ekvator atrofi jazirama issiq bo`ladi,
u yerlarda hamma narsa kuyib ketadi, u tomonlarda hayot yo`q, deb bilganlar.
Ammo XV asr boshida, Portugaliya qiroli Genrix Dengizchi asir olingan musulmon
olimlarini so`roq qila turib, g`alati bir muloxazani eshitgan: «Garchi oftob naq
tepangizda tursa ham, ekvator eng issiq joy emas, u joyning issig`ini kechki
shabada ancha bo`shashtiradi. U tomonda hayot mavjud, mashhur olimimiz Ibn Sino
shunday deb yozganlar». Ibn Sinoning bu dadil fikri Ptolemey ta’limotiga
tamomila zid bo`lsa-da, buyuk geografik kashfiyotlar davrida amalga oshirilgan
bir qator sayohatlarga dalda bergani, shubxasiz. Chunki XV asr o`rtalaridan
boshlab janubiy o`lkalarga ketma-ket ekspeditsiyalar uyushtirilgan, 1487-1488-yillarda
Hind okeaniga Afrikaning janubidan o`tib boriladigan dengiz yo`li ochilgan,
Amerikaga birinchi yevropalik qadam qo`ygan, yangidan-yangi orollar va hududlar
kashf etilgan.
Ibn Sino hayoti davomida tez-tez sayohat qilgan va ko`p yurtlarni
kezgan. Buxorodan keyin Xorazmda, Turkmanistonda, Eron shaharlarida va Jurjon
(Kaspiy) dengizi bo`ylarida yashagan. Olim o`z asarlarida bu joylarning
xususiyatlarini misol tariqasida ko`plab keltirgan. Olimning Hind okeani, Arabiston, Nil vodiysi, Uzoq Shimol, tropik mamlakatlarni taqqoslaganligi uning o`sha
o`lkalar to`g`risida bir qator kitoblarni o`kiganligidan va sayyohlar bilan
juda ko`p suhbatlashganidan dalolat beradi.
Ibn Sinoning iqlim, atmosfera va meteorologik elementlar to`g`risidagi izohlari
ham ilmiy nuqtai-nazardan juda to`g`ri bo`lib, hozir ham ahamiyatini yo`qotmagan.
Olim, xavoning tarkibi murakkab, u haqiqiy havo (vodorod va kislorod), suv bug`lari,
chang, dud va olov bo`lakchalari (uglerod) aralashmasidan iborat, deb aytib
o`tgan. Joyning iqlimi shaharlarning geografik kengligiga, joylarning
baland-pastligiga, tog` va dengizlarga yaqinligiga, shamollar yo`lida turganligiga
va tuproqqa (ya’ni yer yuzasiga) bog`lik, degan dadil fikrlarni bayon etgan.
Agar zamonaviy iqlimshunoslik fani asoslariga nazar solsak, iqlim xosil qiluvchi
omillar hozirgi vaqtda ham ayni shu taxlitda izohlanadi.
Ibn
Sino hozirgi zamon geologiya, geografiya, geomorfologiya, meteorologiya va
iqlimshunoslik fanlarida qo`llanilayotgan bir qator qonuniyat va tushunchalarni
yaratishga muvaffaq bo`lgan. Tabiiy sharoitda turli unsurlarning inson
salomatligiga ta’sirini to`g`ri baholay olgan. Olimga ehtirom sifatida
dunyoning turli mamlakatlarida, jumladan, Belgiyaning Kortreyk shahrida haykal
o`rnatilgan.
Использованные источники:
