Jak-Iv Kusto
(1910-1997)
Jak-Iv Kusto - mashhur fransuz tadqiqotchisi,
sayyoh, okeanshunos olim, suratkash, rejissyor va yozuvchi bo`lib, o`zining 87 yillik umri davomida ko`pgina
ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirgan. Dunyo okeanini chuqur o`rgangan Kusto
qiziqarli ma’lumotlarni va o`ta murakkab ilmiy g`oyalarni kinotasmaga tushirib,
juda sodda yo`l bilan tomoshabinlar e’tiboriga havola eta olgan. O`zining Dunyo
okeani bo`ylab amalga oshirgan favqulodda qiziqarli sayohatlari tufayli
«Kapitan Kusto» nomiga sazovor bo`lgan va u bilan nafaqat fransuzlar, balki
butun dunyo ahli faxrlanadi.
Jak-Iv Kusto Fransiyaning mashhur vino yetishtiruvchi hududlaridan biri Bordodagi Sant-Andre-de-Kubzak shaharchasida tug`ilgan. Kustolar oilasi juda ko`p sayohatlarga chiqqan va bu o`z navbatida yosh Jakda safarlarga, ayniqsa, dengiz sayriga nisbatan katta xavas o`ygotdi. 7 yoshida Jak enterit kasalligi bilan og`rigan va shifokor unga toliqish mumkin emaslitini tayinlagan. Shunga qaramay, Jak-Iv dengizda suzishni ancha erta o`rgandi va tinimsiz ravishda o`zini chiniqtirishga intildi.
1920-yilda Kustolar oilasi AQShning
Nyu-York shahriga ko`chib o`tgan va Jak-Iv shu yerdagi maktabda o`qib, ingliz
tilini tez o`zlashtirib olgan. Oradan ikki yil o`tgach, Kustolar yana Fransiyaga
qaytib kelishgan va Jak-Iv mexanika va dizayn bilan shug`ullanib, batareyada
harakatlanadigan avtomobil yaratdi. Ana shu mashg`uloti natijasida orttirgan
puliga Jak-Iv birinchi kinokamerasini sotib olgan.
Maxsus maktab-internatni a’lo
baholarga tugatgan Jak-Iv 1930-yilda harbiy-dengiz o`uv yurtiga o`qishga
kirgan. Bilim yurtida o`qib yo`rgan vaqtida guruh tarkibida «Janna d'Ark»
kemasida Yer shari bo`ylab aylanma sayohatga chiqdi. Harbiy-dengiz bilim
yurtini tugatgach, Fransiyaning Shanxaydagi harbiy-dengiz bazasiga xizmatga
yuborilgan. Uning orzusi dengiz aviatsiyasida xizmat qilish edi, ammo avtomobil
haloqati tufayli bu orzusidan voz kechishga majbur bo`lib, «Syufren» kemasiga
yuriqchi bo`lib ishga kirdi. Ammo bir kuni tasodifan do`kondan suv ostida suzish
uchun mo`ljallangan ko`zoynak sotib olib, suvga shung`igach, bundan keyingi
hayoti suv osti bilan bog`liqligini anglagan.
Fransiyaning Tulon shahriga quchib
o`tgach, Jak-Iv har kuni O`rtayer dengizida suzar va suv ostiga shung`irdi.
Ixtirolarga favqulodda uch Jak-Iv asta-sekin suv ostiga shung`ish moslamalarini
tobora takomillashtirib borgan. 1942-yilda Kusto o`zining filmlar oluvchi
kompaniyasini tashkil etgan va uning «Odisseya»sining ba’zi qismlarini suratga
olish xuddi shu paytdan boshlangan.
1943-yilda esa Kusto muhandis do`sti
Emil Ganyan bilan suv ostiga shung`ishga moslangan maxsus govvoslar kiyimini
yaratdilar. Mazkur kiyimda bemalol suv ostida suzib, 90 metrgacha chuqurlikka
shung`ish mumkinligi isbotlandi. Bundan tashqari, Kusto suv kirmaydigan
videokamera va yorituvchi moslamalarni ham ixtiro qilgan.
Dengiz ekspeditsiyalarini tashkil
etish maqsadida Kapitan Kusto 1950-yilda eski bir harbiy kemani sotib olib,
qayta jihozladi. Kemaga «Kalipso» nomini bergan Kusto 1951-yildan boshlab o`zining
suv osti ekspeditsiyalarini tashkil etishni boshlagan. «Kalipso»ning dastlabki
erishgan yutug`i - batafsil suv osti arxeologik tadqiqotlari va 7250 metr
chuqurlikdagi dengiz tubini tasvirga tushirish bo`lgan.
1953-yilda chop etilgan «Sukunat
olamida», deb nomlangan va Frederik Dyuma bilan birgalikda chop etilgan kitob
Kustoga tom ma’noda chinakam shuhrat keltirdi, deyish mumkin. Ushbu kitob bo`yicha
suratga olingan film 1956- yilda AQSh kinoakademiyasining «Oskar» va Kann
kinofestivalining «Oltin palma
novdasi» mukofotiga sazovor bo`lgan. Olim tomonidan suratga olingan yana bir
kinoasar - «Qizil baliq tarixi» filmi ham Oskar mukofotini qo`lga kiritgan.
Kusto 1957-yilda Monako
Okeanografik muzeyi direktori etib tayinlanganidan keyin u erishgan yutuqlarni
rasman tan olish boshlangan. Bundan tashqari, «Sukunat olamida» kitobining shuhrati
Kustoga yangi loyihalarni amalga oshirish imkonini berdi. Betinim izlanishlar
natijasida suv osti dunyosini o`rganish uchun uncha katta bo`lmagan avtonom
moslama hamda uzoq vaqt suv tubida faoliyat olib borishga yordam beradigan
stansiya, avtonom nafas oluvchi moslamaga ega apparatlar yaratilib, suv ostida
tajribalar o`tkazish imkoniyati paydo bo`ldi.
Kusto yaratgan suv osti
stansiyalarining faoliyatiga bag`ishlangan «Quyoshsiz dunyo», deb nomlangan hujjatli
film 1965-yilda Oskar mukofotini olishga muvaffaq bo`lgan. Jozibadorligi va
qiziqarliligi tufayli Kusto filmlarini dunyoning juda ko`p telekompaniyalari
bir necha un yillardan buyon o`z dasturlarida namoyish etib kelmoqdalar.
Dengiz ekotizimlarining buzilib
borayotganligidan tashvishga tushgan Kusto 1973-yilda dengizdagi muhitni himoya
qilishga mo`ljallangan «Kusto jamiyati», deb nomlangan notijorat tashkilotini
tuzdi. Shu bilan bir qatorda olim «Kalipso» kemasida Dunyo okeanining turli
qismlari, Antarktika va Amazonka min- taqalarida ilmiy tekshirish ishlarini
olib borgan.
Uning dengizda olib borgan
tadqiqotlari, dengiz hayvonlarining turli xususiyatlarini chuqur o`rganishi
geografiya, zoologiya, biologiya, okeanografiya kabi ko`plab fanlarga qo`shilgan
katta hissadir. Kusto Gibraltar bo`g`izidagi ba’zi dengiz hayvonlari
bo`g`izning eng chuqur yeri - farvaterini hech qanday uskunasiz topa
olishlarini hamda ulardagi bu qobiliyat suv osti kemalaridagi eng chuqur yerni
aniqlab beradigan, o`sha vaqtlarda nisbatan yangi hisoblangan maxsus apparat
kabi ekanligini ilmiy jihatdan isbotlab bergan.
1985-yilning may oyida Kusto
komandasi ikki machtali va ekperimental turboparusga ega bo`lgan «Alkiona»
yaxtasiga ega bo`ldi. Ammo Kustoning birinchi kemasi «Kalipso» 1996-yilda
Singapur bandargohdsa yuk kemasi bilan to`qnashib ketib, shikastlangan va chuqib
ketgan. Ammo «Kusto jamiyati» va Kusto tomonidan asos solingan «Kusto
komandasi» hozirda ham faoliyatini davom ettirmoqda.
Kusto o`zini «okeanlar texnigi»,
deb atashni yoqtirar va u chinakam buyuk pedagog va tabiat shaydosi edi. Uning
yaratgan asarlari va filmlari ko`pchilik uchun «moviy kontinent» bo`lgan Dunyo
okeanini yangidan kashf etdi, ilmiy mulokotning birmuncha oddiy bo`lgan yangi
turiga asos soldi.
Eng tor joydagi eni atigi 14 km
bo`lgan Gibraltar bo`g`izi orqali tutashib turuvchi O`rtayer dengizi va
Atlantika okeani suvlarining hech bir fizika va kimyo qoidalariga to`g`ri
kelmaydigan holati, ya’ni ularning turli chuqurlikka, o`simlik va hayvonot
dunyosiga ega ekanligini, guyoki «ularning o`rtasida ko`rinmas parda
bor»ligining o`z tadqiqotlari orqali shohidi bo`lgan Kusto juda ham hayron
qolgan. Uning yozishicha, «tabiat qonunlariga ko`ra bu ikki havzaning suvlari
allaqachon qo`shilib ketishi va ularning sho`rlik ko`rsatkichlari bir xil
bo`lishi kerak edi. Ammo ulardan har biri o`z xususiyatini saqlab kelmoqda».
Sayyoh bu holat to`g`risida boshqa bir fransuz olimi Moris Bukayga aytgandi.
Ammo uning bamaylixotir «bu haqda 1400 yil oldin Qur’onda yozilgan»ligini
eshitib, hayrati yanada oshdi. Shundan so`ng, «zamonaviy fanni 1400 yilga ortda
qoldirgan Qur’on insonning so`zlari emas, balki faqat yaratganning kalomi
ekanligiga» iymon keltirdi.
Jak-Iv Kusto 1997-yilda vafot etgan bo`lsa-da, olim o`zining yaratgan
filmlari orqali hamon butun dunyo ahli bilan yashamoqda. Uning 30 dan ortiq
yozgan asarlari, bir necha turkum filmlari, jumladan «Kusto komandasining suv
osti Odisseyasi» (1955-1982-yy., 50 dan ortiq film), «Amazonka» (1982-1984-yy.,
8 ta film), «Koinotdagi voha» (1977-y., 6 ta film), «Dunyoning qayta kashf
etilishi» (1982-1998 yy., 50 dan ortiq film) va 20 ga yaqin alohida olingan
filmlari Dunyo okeani tadqiqotlarining oltin fondini tashkil etadi. Olimning
qoldirgan ushbu ilmiy merosi bundan keyingi tadqiqotlar uchun qimmatli manba
bo`lib, uning nomi yillar o`tgan sayin yanada mashhur bo`lib boraverishi,
shubhasiz.
Использованные источники:
