Nikolay Mikluxo-Maklay
(1846-1888)
Nikolay
Nikolayevich Mikluxo-Maklay - mashhur rus sayyohi, etnografi, antropologi,
biologi va geografi bo`lib, Janubi-sharqiy Osiyo, Avstraliya va Okeaniyaning
tub aholisini, shu jumladan, Yangi Gvineya orolidagi papuaslar hayotini chuqur o`rgangan
olim. 160 dan ortiq ilmiy asarlarning muallifi. Mustamlakachilik va irqchilikka
qarshi ko`rashgan, o`z tadqiqotlarida barcha irq vakillarining akliy darajasi
bir xil ekanligini ilmiy dalillar bilan isbotlab bergan.
Mikluxo-Maklay
1846-yil 5-iyulda Novgorod
guberniyasining Borovichi shahri yaqinidagi Rojdestvenskoye qishlog`ida tug`ilgan.
Sayyohning familiyasi Mikluxa va unga Maklay qo`shimchasi uning Yangi Gvineyaga
qilgan safarlaridan keyin qo`shilgan. Dastlab Peterburgdagi maktabda, so`ng
gimnaziyada o`qigan Mikluxo-Maklay 1863-yilda 17 yoshida Peterburg
universitetining fizika-matematika fakultetining tabiiy fanlar bo`limiga
«erkin tinglovchi» sifatida qabul qilingan. Ammo o`rnatilgan tartib-qoidalarga
rioya qilmaganligi uchun bir yildan keyin uni universitet talabalari safidan
chiqarishdi.
Shundan
so`ng, Mikluxo-Maklay o`qishni davom ettirish uchun chet elga junab ketdi. Dastlab,
ikki yil davomida Germaniyaning Xaydelberg universitetida fiziklar,
tabiatshunoslar, huquqshunos va faylasuflarning ma’ruzalarini tinglagan. So`ng
Leypsig universitetining tibbiyot fakultetida anatomiyani o`rgandi va bir
vaqtining o`zida tabiiy fakultetlardagi ma’ruzalarda ishtirok etdi. Anatomiyaga
bo`lgan kuchli qiziqish olimda bir umrga qoldi. Shuningdek, Yenadagi tibbiyot
fakultetida ham bu boradagi bilim va tajribasini oshirgan. Ayniqsa, o`sha
paytlardagi mashhur zoolog olim Ernst Gekkel Mikluxo-Maklayda mustaqil ilmiy
izlanishlar olib borish borasida kuchli ta’sir ko`rsatgan, deyish mumkin.
Tabiiy-tarixiy
sohadagi ta’lim olish jarayonini tugatgan Mikluxo-Maklay hayotning kelib chiqishi,
turlarning rivojlanishi, organik dunyoning evolyutsiyasi kabi keng miqyosdagi
ilmiy muammolar bilan mashg`ul bo`lishni rejalashtirgan edi. U 1866-yili
E.Gekkel bilan hamkorlikda Kanar orollariga o`zining birinchi sayohatini amalga
oshirgan.
1869-yilda
Qizil dengizga sayohat qilgan Mikluxo-Maklay juda boy va qimmatli ilmiy
material to`plashga muvaffaq bo`ldi. Mahalliy aholi tomonidan ta’kib qilinishdan
saqlanish uchun Mikluxo-Maklay sochini ustarada qirdirib, yuzini bo`yagan,
arabcha kiyim kiyib, mahalliy til va islom dinining ba’zi qoidalarini o`zlashtirgan.
Shundan
so`ng, sayyoh Konstantinopolga (hozirgi Istanbul)
va u yerdan Odessaga yo`l olib, Qrimning janubiy qirg`oqlari va Volga daryosining quyi oqimlarida tadqiqotlar olib bordi.
1869-yilda Moskvada bo`lib o`tgan rus tabiatshunoslari va tibbiyot xodimlarining
2-syezdida zoologik hamda biologik stansiyalar tashkil etish taklifi bilan
chiqqan va uning taklifi qo`llab-quvvatlangan. Bir oz vaqt o`tgach, Qora,
Kaspiy, Oq va Boltiq dengizlari hamda Volga
daryosida birinchi ana shunday ilmiy stansiyalar tashkil etila boshlangan ham.
1869-yilda
Mikluxo-Maklay Peterburgdagi Fanlar Akademiyasida iliq ko`tib olingan. Rus
geografiya jamiyatida Qizil dengiz faunasi, qirg`oqlari
tuzilishi va aholisining turmush tarzi, urf-odatlari to`g`risida ma’ruza
qilgan. Xuddi shu paytdan boshlab olimda bundan ham kattaroq hududlarni tadqiq
qilish uchun Tinch okean orollariga sayohat qilish va ibtidoiy odamlar turmush
tarzi, xarakteri va aqliy darajasi bilan tanishish rejasi paydo bo`lgan.
Mazkur
rejani amalga oshirish maqsadida 1870-yilning 27-oktyabrida «Vityaz» nomli rus
harbiy kemasida Yer shari bo`ylab aylanma sayohatga chiqqan Mikluxo-Maklay
safarini Kronshtadtdan boshladi. Kema yo`nalishining Janubiy Amerikaning
janubidagi Magellan bo`g`izi orqali o`tishi Mikluxo-Maklayga Atlantika va Tinch
okeanlarining turli qismlarida ilmiy kuzatishlar olib boorish imkonini bergan.
1871-yil sentyabrda Maklay umumiy maydoni 785 ming kv.km bo`lgan Yangi Gvineya
orolining shimoli-sharqiy qirg`og`idagi Astrolyabiya buxtasiga kelib tushib,
ikki hamrohi bilan chaylada yashay boshlagan. Olim birinchi bor kelib tushgan
ushbu qirg`oq rus tilidagi manbalarda Maklay qirg`og`i, deb ataladi.
Mikluxo-Maklay
Yangi Gvineyaning mahalliy aholisi bo`lgan papuaslar tomonidan sovuq qarshi
olingan. Sayyohning yozishicha, "papuaslar turli ishoralar bilan oroldan
ketishni talab qilishardi va shu darajaga yetib borar ediki, ular har kuni o`tadigan
yoy o`qi mening yonginamdan o`tib ketar edi». Ammo ko`p o`tmay papuaslar
sayyoh, bilan inoqlashib qolishgan. Papuaslar 1872-yilning dekabrida Maklayni
olib ketishga kelgan rus harbiy kemasiga sayyohni chiqishga quyishmay, unga o`zlarining
do`stliklari haqida ta’kidlab, olimni Yangi Gvineyada doimiy yashab qolishga
undashgan. Hatto, unga yangi uy ko`rib berib, xohlagan papuas qizga uylantirib
quyishni va’da qilishgan. Ammo sayyoh papuaslarga, albatta, qaytib kelishga
va’da berib, vataniga jo`nab ketgan.
O`zining
papuaslar bilan o`rnatgan do`stona aloqalari sababi haqida Maklay shunday
yozgan: «Xulosa shundan iboratki, yovvoyi odamlar bilan muloqotda eng birinchi
navbatda o`zini tuta olish va sabr-toqat talab etiladi». Maklayning papuaslarga
bo`lgan ochiq do`stona munosabati mahalliy aborigenlarni o`ziga rom etgan va
ular olimni o`zlarining tilida «kaaram-tamo» - «Oydan kelgan odam», deb
atashgan. Sayyohning vatani Rossiya esa papuaslar nazdida Oyda joylashgan
mamlakat edi.
Papuaslar
bilan o`tkazgan yillari Mikluxo-Maklayga ko`p narsa berdi, jumladan, olim
o`rgangan mahalliy aholining muloqot vositasi - melaneziya papuaslari tili olimning
safar hisoboti orqali butun Yevropa faniga ma’lum bo`ldi. Papuaslar olimning
familiyasi - Mikluxoni aytishda qiynalishgani uchun uni o`z ta- laffuzlariga
moslab «Maklay» deb atashgan. Ana shuning uchun ham olim papuaslarga nisbatan
bo`lgan cheksiz hurmat sababli keyinchalik o`z familiyasiga ushbu qo`shimchani qoshib
ishlatgan.
Maklay
nafaqat mahalliy aholi tilini yaxshi o`zlashtirib olish va ular bilan
xushmuomala bo`lish, balki papuaslarning hayotida ham faol ishtirok etish bilan
ham ularning hurmatini qozongan. Turli
urushlar payti yoki papuaslar ovga ketganda yosh bolalarga qarab turishni
olimga ishonib topshirib ketardilar. Olimning usta diplomatligi papuaslarning
turli guruhlari
o`rtasida vaqti-vaqti bilan yuz berib turadigan urushlarning oldini olishga ham
yordam bergan va sayyoh, ularni tinch yo`l bilan hal qila olgan.
Mikluxo-Maklay Yangi Gvineyaga hammasi
bo`lib besh marta safar qilgan va olim haqida orolning aholisi o`rtasida «Oydan
kelgan odam» kabi turli rivoyatlar tarqalib ulgurgan
edi. Sayyoh, orolning qayerida bo`lmasin, hamisha papuaslarning o`ziga
nisbatan do`stona munosabatini his etgan. 1879-1880-yillarda Maklay Melaneziya
orollariga, jumladan, Yangi Kaledoniya oroliga ekspeditsiya uyushtirdi va bu
orada Yangi Gvineyada yana bir marta bo`ldi.
Maklay
papuaslarning yevropalik tredorlar (qul savdosi bilan shug`ullanuvchilar)
tomonidan boshqa mustamlakalarga qul qilib sotib yuborilishiga va mahalliy
aholini turli yo`llar bilan boshqa yerlarga ko`chishga undaydigan
missionerlarga qarshi ko`rashishga harakat qilgan. Ammo bu jarayon shu darajada
ildiz otgan ediki, uni to`xtatishga birgina Maklayning sa’y-harakati kamlik qilardi.
Mikluxo-Maklayning
Tinch okeani bo`ylab amalga oshirgan sayohatlari uning antropologik
tadqiqotlari uchun mustahkam zamin yaratgan. Uzoq safarlari davomida Maklay bir
necha bor Avstraliyaning Sidney shahriga dam olish uchun kelgan va shu yerda
1884-yilda Margarita Robertson ismli ayolga uylangan. Uning ikki o`g`li -
Aleksandr-Nils va Vladimir-Ollan bo`lgan.
1887-yilning
may oyida holdan toygan Mikluxo-Maklay o`zining oxirgi safaridan Peterburgga
qaytib kelgan va shu yerda 42 yoshida 1888-yilning 14-aprelida vafot etgan.
Olimning vafotidan so`ng rafiqasi va ikki o`g`li Avstraliyaga qaytib ketishgan
va umrlarining oxirigacha Sidneyda yashashgan.
Maklayning
sayohatlari davomida yozgan kundaliklari geografiya, etnografiya,
antropologiya, zoologiya, biologiya va boshqa qator fanlar uchun hali o`zining
kashf etilishini kutib yotgan bebaho xazina hisoblanadi. Olimning ilmiy merosi
haligacha to`liq chop etilgan emas. Maklay hayotligida 76 ta ishini chop
etishga ulgurgan va shularning o`zigina sayyohning keng shuhrat qozonishiga
olib kelgan. U o`z asarlaridan birida Tinch okeani orollarida yashovchi
bolalarcha sodda xalqlarning hayotiga Yevropa sivilizatsiyasining kirib kelishi
va bu to`qnashuvning qanday salbiy o`qibatlarga olib kelgani haqida yozgan edi.
Olimni
hanuzgacha Papua-Yangi Gvineya davlatida hurmat bilan eslashadi. Ushbu
davlatdagi Maklay qirg`og`idan tashqari Madange shahrida Mikluxo-Maklay ko`chasi mavjud. Buyuk olim va sayyoh, tavalludining
150 yilligi munosabati bilan BMTning ta’lim, fan va madaniyat ishlari bo`yicha
tashkiloti (YuNESKO) 1996-yilda Mikluxo-Maklayni «Dunyo fuqarosi», deb e’lon
qilgan. Shu yili Sidney universitetida
sayyohning byusti va 2011-yilda Indoneziya poytaxti Jakarta shahrida uning haykali o`rnatilgan.
Olimning nomi Rossiya, Ukraina va boshqa ko`pgina mamlakatlardagi geografik
ob’ektlarga berilgan. Mikluxo-Maklay tug`ilgan kun - 5 iyul etnograflarning
kasb bayrami sifatida nishonlanadi.
Использованные источники:
