Pyotr Semyonov-Tyanshanskiy
Pyotr
Semyonov-Tyanshanskiy
(1827-1914)
Pyotr Petrovich Semyonov-Tyan-Shanekiy mashhur rus geografi, botanik va
entomologi, statist, davlat va jamoat arbobidir. U Tyan-Shan tog`larini
chuqur o`rgangan, Markaziy Osiyoga bir necha bor ilmiy ekspeditsiya tashkil
etgan va Rossiyada 1897-yilda o`tkazilgan birinchi aholini ruyxatga olishning
tashkilotchisi bo`lgan. Olimning asli familiyasi Semyonov bo`lib, fanga
qo`shgan o`lkan xissasi va Tyan-Shan tog`larining kashfiyotchisi sifatida rus
imperatorining 1906-yil 23-noyabrdagi farmoniga muvofiq familiyasiga
Tyan-Shanskiy qo`shila boshlagan.
Tyan-Shanskiy
1827-yilda Rossiyaning Ryazan shahri yaqinidagi Urusovo qishlog`ida tug`ilgan.
Dastlabki ta’limni o`z qishlog`ida olgan, so`ngra yunkerlar maktabiga o`qishga
kirgan. Yoshligidanoq geografiyaga havas uyg`ongan va olimning yozishicha,
bolaligida uning eng yaxshi ko`rgan o`yini materik, davlat, shahar, daryo kabi
turli geografik ob’ektlar nomlari yozilgan loto bo`lgan. Keyinchalik bulajak
olim Sankt-Peterburg universiteta fizika-matematika fakultetining tabiiy fanlar
bo`limiga erkin tinglovchi sifatida o`qishga qabul qilingan. Tyan-Shanskiy
1848-yilda universitetni tugatgach, fan bilan jiddiy shug`ullanishga qaror
qildi. Nomzodlik imtihonini muvaffaqiyatli topshirib, 1849-yilda olim Rus
geografiya jamiyatining haqiqiy a’zosi etib saylangan va uzoq vaqtlar tabiiy
geografiya bo`limining kotibi bo`lib faoliyat olib borgan.
1851-yilda Tyan-Shanskiy Oka va Don daryolarining
xavzasiga sayohat qilib, Sharqiy Yevropadagi o`imliklar dunyosining
shakllanishdagi roli haqida risola yozgan. 1853-yilda Tyan-Shanskiy Berlin
universitetiga o`qishga kirib, bu yerda uch yil davomida geografiya va
geologiyadan ma’ruzalar tingladi. Darsdan bo`sh paytlari olim Germaniya,
Italiya va Shveysariya bo`ylab sayohatga chiqqan. Germaniyada olim mashhur
nemis tabiatshunosi A.Gumbolt va K.Ritterlar bilan tanishgan va Osiyoning
ichki qismlariga sayohat qilish rejasi bilan o`rtoqlashib, ularning fikrini
olgan. Shunda A. Gumboldt o`zining «Tyan-Shan (xitoychada «Osmonupar tog`lar»
ma’nosini bildiradi) tog`larining vo`lkanik harakatlar natijasida paydo
bo`lganligi» haqidagi nazariyasiga isbot topish niyatida shu tog`
minerallaridan na`muna olib kelishni iltimos qilgan. Germaniyalik mashhur
olimning bu fikrlari Tyan-Shanskiyning bulajak ekspeditsiyani tashkil etish
haqidagi rejasini amalga oshirishga bo`lgan intilishni yanada kuchaytirgan.
Peterburg
shahriga qaytib kelgan Tyan-Shanskiy Geografiya jamiyati rahbarlarini
Tyan-Shanga ekspeditsiya tashkil etish zarurligiga ishontira oldi. Shunday
qilib, sayyoh olim 1856-yilning bahorida Peterburgdan yo`lga chiqib, Moskva, Qozon
va Ural orqali kuniga 400 chaqirimdan ortiq (425 km.ga
yaqin) yo`l yurib, 1-iyunda Irtish daryosi qirg`oqlariga yetib kelgan. Ushbu
daryodan bir kun davom etgan kechuvdan so`ng olim ilk bor Oltoy tog`larini
ko`rdi.
1856-yilning
avgust oyida Tyan-Shanskiy Semipalatinskdan yo`lga chiqib, Balxash ko`liga
yetib kelgan. Bu haqda olim shunday yozgan edi: «O`zining qurib qolgan chekkasi
Olako`l bilan birgalikda Balxash Markaziy Osiyo tog` tizmalarini qirg`iz
dashtlaridan ajratib turadi». Sayyoh Balxash ko`lidan janubi-sharqdagi «kuzni
qamashtiradigan doimiy qorlar bilan qoplangan va janubi-g`arbga yo`nalgan tog`
tizmalarini» Jung`oriya Olatovi, deb nomlagan. Ushbu tizma ortida Ili daryosi vodiysidan o`tgan Tyan-Shanskiy Verniy (hozirgi
Almati) shahriga yetib keldi.
1856-yilning
sentyabr-oktyabr oylarida Tyan-Shanskiy tog`lar osha Issiqko`l tomonga
Issiqko`l va uning atrofidagi ikki marta sayohat uyushtirgan.
Birinchi sayohat tizmaning Sharqidan
o`tib, bu tizma haqida olim «xuddi devor kabi shaharning janubida tik ko`tarilgan»ini
yozgan va uni Iliorti Olatovi, deb nomlaydi. Sayyoh Kungay Olatovidan oshib
o`tib, tizmaning janubi-sharqida Tup va Jirg`alap daryolarining vodiylari
bo`ylab Issiqko`lga yetib kelgan. Verniy shahriga sayyoh, xuddi shu yo`l bilan
yana orqaga qaytib borgan. Olim ushbu safari davomidagi taassurotlarini:
«...Janubda ko`m-ko`k Issiqko`l yastanib yotar va u qor bilan qoplangan
uzluksiz tog` tizmalariga tutashib ketgan. Bu uzoq vaqt orzu qilingan Tyan-Shan
tog`lari bo`lib, uning Terskey Olatovi tizmasi edi», deya tasvirlagan.
Olim ikkinchi safari chog`ida Verniydan g`arbga qarab yurib,
janubi-g`arbda baland tog tizmasini ko`rgan, ammo unga yetmasdan Boam darasi
orqali Issiqko`lning shimoli-g`arbiy qirg`og`iga yetib kelgan. Sayyoh ushbu
safari natijasida Chuv daryosi Issiqko`ldan o`qib chikadi, degan turli
mishmishlarga chek qo`ygan va ushbu kuldan birorta daryoning o`qib
chikmasligini isbotlagan. Tyan-Shanskiy Issiqko`ldan Kungay Olatovi tizmasiga
kutarilgan va Chuv daryosining ung irmog`i vodiysini kesib o`tib, Iliorti tiz-
masining eng baland joyidan oshgan holda Verniyga qaytib kelgan.
Tyan-Shanskiy
1857-yilning yozida hamrohlari bilan navbatdagi sayohatni amalga oshirish uchun
yo`lga chiqdi. Ular dastlab, Iliorti Olatovining shimoliy yonbag`ri bo`ylab
Sharqqa Chilik daryosigacha yurishgan, so`ng parallel joylashgan Soget va
To`rtayg`ir tog`lari o`rtasidagi yassi tog` orqali Ili daryosi irmog`i
Chorinning yuqori qismiga yetib oldilar. To`rtayg`ir tog`ining ingichka
cho`qqisiga ko`tarilgan Tyan-Shanskiy yevropaliklardan birinchi bo`lib, uzoq
vaqt Tyan-Shan tog`larining eng baland nuqtasi hisoblangan Xontangri
cho`qqisini ko`rgan. So`ng Kungay Olatovi tizmasini oshib o`tgan sayyoh,
Terskey Olatovining shimoliy yonbagirlarini batafsil o`rgandi.
Tyan-Shanskiy
Terskey Olatovining dovoniga chiqib, janubda Sirdaryoning o`ng irmog`i bo`lgan
Norin daryosini ko`rdi. Shuningdek, sayyoh dovonda turib 30 dan ortiq qorli
cho`qqilarni kuzatgan. Xontangri cho`qqisi yonbag`rida olim o`lkan muzlikni
uchratgan va keyinchalik unga sayyohding nomi berilgan. Tyan-Shanskiy xuddi ana
shu muzlik yaqinida zoologlar allaqachon qirilib ketgan, deb hisoblagan va bir
vaqtlar Marko Polo ko`rgan o`lkan burama shoxli tog` qo`chqorlarini uchratgan. Bundan
tashqari, olim yana fanga noma’lum to`rtta yangi o`simlik turlarini tasvirlab
berdi.
Tyan-Shan
tog`lariga uyushtirilgan ekspeditsiya muvaffaqiyatli bo`lib, olim o`zining
ikkinchi sayohatini «Markaziy tog`li Osiyoning shimoli-g`arbiy qismini ilmiy jihatdan
chuqur tekshirish uchun tayyorgarlik (rekognossirovka)», deb atagan edi. Sayohat
natijalari esa kutilgandan ortiq bo`lgan. Olim Kungay Olatovini - 150 km,
Terskey Olatovini esa 260 km masofada tekshirgan, Iliorti
Olatovini tadqiq etib, uning Tyan-Shanning boshqa tizmalari bilan bog`langanligini
va ushbu tog`larning old zanjiri ekanligini isbotladi. Sarijaz daryosining
yuqori qismidagi muzlikni aniqlab, Chuv daryosining Issiqko`ldan o`qib chiqmasligini
va aksincha, suv ko`paygan paytda o`zining Kutamoldi irmog`i orqali Issiqko`lga
quyilishini ko`rsatib bergan.
Olim
mazkur sayohati natijasida O`rta Osiyo tog`larida vulqon hodisasi yo`qligini
inkor etib bo`lmas dalillar bilan isbotlagan. Xullas, Gumboldtning Tyan-Shan
tog`lari vulqon otilishidan paydo bo`lganligi haqidagi nazariyasiga isbot topa
olmadi.
Sayyoh,
Tyan-Shan tog`laridagi balandlik mintaqalari va qor chizig`ining balandligini
aniqlab, Markaziy Osiyodagi to`rtta yirik daryo tizimidan uchtasiga kiruvchi
Norin, Tekes va Torim daryolarining boshlanish qismlarini geografik jihatdan
o`rgangan. Olim birinchi bo`lib Tyan-Shan tog`larining parallel tizmalar
zanjiridan iboratligi va ular o`rtasida vodiylar hosil bo`lganini aniqlagan.
1888-yilda Zakaspiy viloyati va Turkistonga qilgan sayohati davomida esa
asosan, entomologik tadqiqotlar bilan shug`ullangan va natijada «Turkiston va
Zakaspiy o`lkasi 1888-yilda», deb nomlangan maqolani yozgan.
Geografik
tadqiqotlar bilan bir qatorda Tyan-Shanskiy turli davlat mahkamalarida ham
ishlagan. Jumladan, 1864-1897-yillarda markaziy statistika qo`mitasida faoliyat
olib borib, Rossiyaning turli sohalarga oid statistik to`plamlarini ishlab chiqishga
bosh-qosh bo`lgan. Shuningdek, olim XVI va XVII asr golland rassomlarining
asarlarini yig`ib, ular asosida lavhalar yozgan. Keyinchalik yiqqan shaxsiy bir
necha yuz golland rassomlari asarlaridan iborat kolleksiyani Ermitajga sovg`a
qilgan.
Tyan-Shanskiy
qirq yildan ortiq (1873-1914) vaqt davomida Rus geografiya jamiyatiga
boshchilik qildi. Uning boshchiligida va bevosita ishtirokida dunyo geografik
kashfiyotlar tarixiga kirgan bir qator yirik ilmiy ekspeditsiyalar tashkil
etilgan. Olim ko`plab asarlar muallifi bo`lib, 1860-yilda chop etilgan
«Ensiklopedik lug`at»ga bir qator geografik maqolalar yozdi. Shuningdek,
Tyan-Shanskiy 1893-yili Chikagodagi butunjahon ko`rgazmasi uchun chop etilgan
«Sibir. Buyuk Sibir temir yo`li», deb nomlangan to`plamni tuzuvchilaridan
biridir.
Dunyo
geografiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo`shgan sayyoh olim Pyotr
Semyonov-Tyan-Shanskiyning nomi O`rta va Markaziy Osiyo, Kavkaz, Alyaska va
Shpitsbergendagi geografik ob’ektlarda abadiylashtirilgan. Shuningdek,
Tyan-Shanskiyning nomi 100 dan ortiq o`simlik va hayvon turlariga berilgan.
Использованные источники:
