Ustyurt tabiiy geografik okrugi
Ustyurt
platosining faqat janubi-sharqiy qismi O‘zbekistonga qaraydi. O‘zbekistonga
qaraydigan Ustyurt respublikamizning eng shimoli g‘arbida joylashgan hudud
hisoblanadi. Ustyurt tabiiy geografik okrugi shimol va g‘arbda Qozog‘iston, janubda Тurkmaniston, sharqda Orol va Quyi Amudaryo okruglari bilan chegaralanadi.
YER YUZASI, GEOLOGIK TUZILISHI VA FOYDALI
QAZILMALARI
Ustyurt arid-denudatsion plato hisoblanib, mutlaq balandligi 100-200 m bo‘lib, atrofi chinklar bilan o‘ralgan. Chinklarning balandligi Orol dengizi qirg‘oqlarida 190 m ga yetadi.
Ustyurt Turon plitasida joylashib, negizi paleozoy yotqiziqlaridan iborat bo‘lib, ustini qalin 3-4,5 km mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari (ohaktosh, mergel, gil va boshqalar) qoplab olgan.
Ustyurt platosi kimmeriy burmalanishida vujudga kelib, so‘ngra pasayib, dengiz suvi bosgan. Neogenning oxiri, to‘rtlamchi davr boshlarida quruqlikka aylangan.
Ustyurt okrugi geomorfologik tuzilishi
jihatidan kenglik bo‘ylab yo‘nalgan bir necha bukilma va ko‘tarilmalardan
iborat. Platoning shimoliy qismida Shimoliy Ustyurt bukilmasi, uning janubida
Kassarma ko‘tarilmasi, undan janubda Borsakelmas bukilmasi, uning janubida
Markaziy Ustyurt (Qorabovur) ko‘tarilmasi, nihoyat, platoning eng janubida
Asaka-Ovdon bukilmasi joylashgan. Bu geologik strukturalarning negizi qattiq
jinslardan, usti esa cho‘kindi jins (gil, mergel, tuz, ohaktosh, giрs va boshqa)lardan
iborat.
Ustyurt tabiiy geografik okrugining relyef (yer
yuzasi) shakllari uning geologik strukturalariga, ya’ni balandliklar ko‘tarilmalarga,
botiqlar esa bukilgan yerlarga to‘g‘ri keladi.
Ustyurt shimolidagi bukilmada (mutlaq
balandligi 100 m) sho‘rxoklar, kichik-kichik botiqchalar joylashgan. Kassarma
ko‘tarilmasi (antiklinali)da hudud balandlashib, shu nom bilan ataluvchi va
mutlaq balandligi 219 m ga yetuvchi balandlik o‘rnashgan. Kassarma
balandligining janubidagi bukilmada Borsakelmas botig‘i joylashib, mutlaq
balandligi 100 m, eng past joyida 63 m ga tushib qolgan. Uning markazi botqoqlashgan
sho‘rxoklardan iborat. Borsakelmas botig‘i janub tomon balandlashib, Qorabovur
balandligiga aylanadi va mutlaq balandligi 292 m ga yetadi. Qorabovur balandligining
janubidagi bukilmada Asaka-Ovdon botig‘i dengiz sathidan 29 m balandda
joylashgan. Uning janubi-g‘arbiy qismida Sariqamish ko‘li joylashgan. Ustyurtda
neft va gaz, har xil tuzlar va qurilish material konlari mavjud.
IQLIMI, SUVLARI, ТUPROQLARI, O‘SIMLIKLARI VA
HAYVONOT DUNYOSI
Ustyurt okrugi keskin kontinental iqlim
xususiyatiga ega bo‘lib, qishi quruq va sovuq, yozi issiq va quruq. Ustyurt
O‘zbekistonning qishi eng sovuq hududidir. Buning sababi u eng shimolda
joylashgani bo‘lib, tabiiy to‘siqlarning yo‘qligi tufayli Arktika va Sibir
sovuq havo massalarining bemalol kirib kelishidir. Shu tufayli yanvarning
o‘rtacha harorati –10 –11°C, ba’zan sovuq havo massalarining turib qolishi
natijasida harorat –38°C gacha pasayadi.
Yozi qisqa va uncha jazirama issiq emas,
iyulning o‘rtacha harorati +26 +27°C, ba’zan eng yuqori harorat +44°C ga
yetadi. Okrug ancha shimolda joylashganligi tufayli, oktabrning boshlaridan
sovuq tusha boshlaydi, binobarin, sovuq bo‘lmaydigan kunlar O‘zbekiston
bo‘yicha eng qisqa bo‘lib, 153 kunni tashkil etadi. Bunga yana bir sabab,
Ustyurtning shimol tomoni ochiq bo‘lganligi tufayli sentabrning boshidan may
oyigacha shimoli-sharqiy shamollarning esib turishidir.
Ustyurtda
yog‘in kam tushadi, uning
o‘rtacha yillik miqdori 100-120 mm. Yog‘inni, asosan, g‘arbiy va shimoli-g‘arbiy
havo massalari olib keladi. Eng ko‘p yog‘in bahorga, eng kami qishga to‘g‘ri
keladi. Qor juda kam yog‘ib, izg‘irinli shamollar uni uchirib ketishi
natijasida yer yuzasi muzlaydi.
Ustyurt tabiiy geografik okrugiga
tushadigan yillik yog‘in miqdorini 100 foiz desak, uning 17
foizi qishga, 34 foizi bahorga, 23 foizi yozga, 26 foizi kuzga to‘g‘ri keladi. Ustyurt O‘zbekistonning
eng shimoliy qismida joylashganligi tufayli, qishi quruq sovuq bo‘ladi, chunki
antisiklon ob-havosining uzoq vaqt turib qolishi sababli yog‘in kam tushadi,
aksincha, yozda O‘zbekiston bo‘yicha eng ko‘p yog‘in yog‘adi. Bunga asosiy
sabab haroratning nisbatan pastligi, g‘arbiy havo massalari va Kaspiy dengiziga
yaqinligidir.
Ustyurt tabiiy geografik okrugida doimiy oqar suvlar yo‘q. Bahorda berk
botiqchalar va pastqam yerlar yomg‘ir va erigan qor suvlari bilan to‘lib,
kichik (efemer) ko‘lchalarni hosil qiladi. Yozda bu ko‘lchalardagi suvlar
bug‘lanib ketib, sho‘rxok-botqoq yerlarga aylanib qoladi. Yerosti suvlari
mavjud bo‘lib, ularning chuqurligi 20-50 m atrofida, lekin aksariyati sho‘r,
ichishga yaroqsiz. So‘nggi paytlarda bu davr yotqiziqlari orasida ichishga
yaroqli suvlar mavjudligi aniqlandi.
Asosiy tuprog‘i sur-qo‘ng‘ir bo‘lib, chirindi
miqdori oz (0,5-0,8 foiz), sho‘rlashgan. Shuningdek, botiqlarda sho‘rxoklar,
sho‘rxok-botqoq tuproqlar va qumli tuproqlar tarqalgan.
Ustyurt o‘simligi, asosan, shuvoq va
sho‘ralardan iborat. Bundan tashqari, iloq,
qora saksovul, burgan, sarisazan, tetir o‘sadi. Bahorda efemer va
efemeroid o‘simliklar o‘sib, ular yozda qurib qoladi.
Ustyurtda
jayron, sayg‘oq, bo‘ri, tulki, yumronqoziq, qo‘shoyoqlar, qushlardan
to‘rg‘ay, xo‘jasavdogar, quzg‘un uchraydi.
Ustyurtda „Qizil kitob"ga kirgan katta
shalpangquloq, qoplon (gepard), Ustyurt
qo‘yi kabi hayvonlar yashaydi.
Yo‘qolib ketayotgan sayg‘oqlarni muhofaza
qilish maqsadida Ustyurt platosida „Sayg‘oqli" buyurtmaxonasi tashkil etilgan.
