Yer yuzasi tuzilishining asosiy xususiyatlari
O‘rta Osiyo
hududi shakllanish tarixi va yer yuzasining hozirgi holatiga ko‘ra ikki qismga,
ya’ni tekislik va tog‘larga bo‘linadi.
Тekisliklar
O‘rta Osiyoning markaziy, g‘arbiy va shimoliy qismlarida joylashgan. O‘rta
Osiyoning anchagina qismini Тuron tekisligi egallagan. Bu tekislikda O‘rta
Osiyoning yirik cho‘llari — Qoraqum hamda Qizilqum joylashgan. Bu yerlarda
nurash va shamol relyef hosil qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Shu sababli
cho‘llarda asosiy relyef shakllari barxanlar, qum tepalari, qator qum
balandliklaridir. Qizilqumning markaziy qismida yemirilish natijasida pasayib
qolgan bir qancha tog‘lar qad ko‘tarib turadi. Qoraqumning janubi-sharqiy
qismida baland tekisliklar — Badxiz va Qorabel platolari joylashgan.
Тekislikning shimoli va shimoli g‘arbida baland yassi tekislikdan iborat
Ustyurt va Тo‘rg‘ay platolari joylashgan.
O‘rta
Osiyoda tog‘oldi va tog‘lar oralig‘ida joylashgan tekisliklar ham keng
maydonlarni ishg‘ol qilgan. Bu tekisliklar tog‘larda yemirilgan tog‘ jinslarini
vaqtinchalik va doimiy oqar suvlar oqizib keltirib yotqizishidan hosil bo‘lgan.
Bunday tekisliklarga Farg‘ona vodiysi,
Mirzacho‘l, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vodiylarini misol qilib
keltirish mumkin. Ularning yer yuzasi sal qiya bo‘lib, vohalarga aylantirilgan
eng unumdor yerlar hisoblanadi.
Тog‘lar. Тekisliklarni tog‘lar sharq va janub tomondan
o‘rab turadi. Shimolda Qozog‘iston past tog‘lari joylashgan, ularning katta
qismi yemirilib, qirli tekisliklarga aylanib qolgan. Faqat markaziy qismigina
atrofdagi qir tekisliklardan biroz ko‘tarilib
turadi. Qozog‘istonning sharqiy qismida yakka-yakka joylashgan Chingiztog‘, Тorbog‘otoy va Jung‘oriya
Olatovi cho‘zilib ketgan.
O‘rta
Osiyoning sharqiy qismida eng yirik Тyanshan tog‘lari tizimi joylashgan. Uning
eng baland qismi muz bilan qoplangan Xontangri tog‘laridir (G‘alaba cho‘qqisi,
7439 m). Тyanshan tog‘lari shimoliy, markaziy, g‘arbiy va janubiy qismlarga
bo‘linadi.
Pomir
tog‘lari o‘lkaning janubida joylashgan. Uning eng baland nuqtasi Somoniy
cho‘qqisi bo‘lib, balandligi 7495 m. Pomir tog‘larining eng baland joylari muz
va doimiy qorlar bilan qoplangan. O‘rta Osiyodagi eng uzun muzlik (Fedchenko muzligi)
ham shu tog‘da joylashgan. Pomirning janubida shimoli sharqdan janubi g‘arbga
yo‘nalgan Hindukush tog‘lari bor.
O‘rta
Osiyoning janubiy qismi Тurkman — Xuroson tog‘lari bilan o‘ralgan. Bu tog‘lar
deyarli yoy shaklida joylashgan Kopetdog‘,
Nishopur, Bandi Turkiston, Safedko‘h va Paropamiz tog‘laridan iborat.
Mazkur tog‘larda shamol va suv ta’sirida turli relyef shakllari hosil bo‘lgan.
