Zilzila oqibatlari
Messina
zilzilasi.
1908-yil 28-dekabr. Sitsiliya
orolining shimoli sharqiy qismidagi Messina shahri chuqur uyquda. Erta tongda
shahar xalqi qattiq zilziladan uyg‘ondi... Bir necha minut ichida dahshatli
zilzila Messina shahrini va uning atrofini vayronaga aylantirdi... Zilzila
natijasida dengizda paydo bo‘lgan bahaybat to‘lqin zilziladan nimaiki omon
qolgan bo‘lsa, barchasini xarob qildi. Sohilning bir qismi dengizga cho‘kib
ketdi. Zilzila ketidan ko‘p joylarda yong‘in chiqib, xarobalami ular tagida
qolib ingrashayotgan odamlar bilan birga kuydirib yubordi.
Zilzila vaqtida
imorat bosib qolganlarni kovlab olish va ularga yordam berishda ishtirok etgan
bir kishi shunday hikoya qiladi: «28-dekabr ertalab soat 5 dan 25 minut
o‘tganda katta rus paroxodi Messina bo‘g‘oziga yaqinlashib keldi. Birdaniga
paroxod titrab, chayqala boshladi. Bir necha lahza shunday davom etdi.
Paroxoddagilar buning sababini tushuna olmadilar. Bo‘g‘ozga kirgach, paroxod
to‘xtashga majbur bo‘ldi. Chunki nariroq borishning iloji yo‘q edi: bo‘g‘ozning
hamma tomoni yemirilgan; to‘ntarilgan bochkalar, qayiqlar, yog‘och-taxta,
mebellar yo‘lni to‘sib qo‘ygan, ular orasida ahyon-ahyonda odamlar ham
ko‘rinib qolar, ular yordam so‘rab baqirar va yolvorib iltijo qilardi. Messina
tepasidan buralib-buralib osmonga ko‘tarilayotgan alanga tong qorong‘iligida
uzoqdan ko‘rinardi.
Men paroxod
matroslari bilan qayiqda Messinaga yetib kelganimda tong yorishgan edi.
Shaharda bor-yo‘g‘i 30 tacha uy qolgan, ular ham yemirilib, yaroqsiz holga
kelgan. Ba’zi joylarda ko‘p qavatli binolarning faqat bitta-yarimta devori
qaqqayib qolgan, xolos.
Xarobalar
orasidan yurib borar ekanmiz, ilgari qayerda ko‘cha bo‘lganligini ham
bilolmasdik. Xullas, ko‘chalar ham yo‘q, uylar ham yo‘q, Messina ham yo‘q!!!
Har tomondan
ingragan ovozlar kelardi... Yomg‘ir yog‘ib turibdi. Messina o‘lim talvasasida.
Yong‘in o‘chayotgan joylarda baqirgan ovozlar ham, ingrash ham eshitilmasdi...
Ingrash va baqirish ovozi kuchayayotgan tomonga qarasak, yemirilgan bino
ichidagi kattakon tosh devor bo‘lagi yonida yarim yalang‘och kishilar bir
zontik ostida g‘uj bo‘lib o‘tirishibdi. Bu ota-ona va ikki bola — bir oila
ekan. «Biz bilan yuringlar, sizlarga kiyim-bosh va ovqat beramiz», degan
taklifimizga ona: «Ikkala bolamni bosib qolgan bu uyni tashlab hech qayoqqa
ketmaymiz, shu yerda o‘lganimiz ma’qul», deb javob berdi. Onaning ko‘zi
ma’nosiz boqar, qayoqqadir tikilar edi. Yarim yalang‘och ota o‘rnidan irg‘ib
turdi-da, g‘ayritabiiy ovoz bilan baqirdi: «Qo‘yaber, hamma o‘laversin. Bu
yerda mening ikki o‘g‘lim jon berib yotibdi». Biz ularning bolalarini kovlab
olishga uringan edik, ota bor kuchi bilan biz tomon tosh otdi, u aqldan ozgan
ekan... Musibat ularni shu alfozga solib qo‘yibdi.
Yomg‘ir
sekinlashdi. Ingrash ovozlari eshitilayotgan xarobaga kelib, sochilib yotgan
og‘ir toshlarni chetga olib tashlay boshladik. Uch soatlik mashaqqatdan so‘ng
ikki erkak va bir qizni qutqarib oldik. Ulaming qo‘l-oyoqlari sinibdi. Juda
ehtiyotkorlik bilan ularni qayig‘imizga olib bordik.
Xarobalar
ostidan kishilarni kovlab olish kechgacha davom etdi. Birinchi kuni matroslar
mingga yaqin kishini kovlab oldi. 0‘liklami ko‘mib ulgurib bo‘lmasdi. Biz
kovlab olingan murdalarni bir joyga olib borib qo‘yib, vayronalar tagidan tirik
kishilarni qutqarishga shoshilar edik. Odamlarga yordam berish o‘rniga qandaydir
kishilar vayronalar ichida izg‘ib yurib, qim- matbaho buyum va pul axtarib
hammayoqni titishar, murda- larning va turolmay yotgan majruhlamiig yonlarini
kovlashar edi.
Ertasi kuni
kunduzi shamol turdi. Dengiz to‘lqinlari suvdagi murdalarni qirg‘oqqa
uloqtirardi. Qutqarish ishlari davom ettirildi. Majruhlarni paroxodga tashuvchi
askarlarning keti uzilmas edi.
To‘satdan bir xaroba ostidan: «Meni
kovlab olinglar. Bu yerda anchadan buyon yotibman. 0‘lib qolaman. Tezroq kovlab
olinglar», degan bola ovozi eshitilib qoldi. Tezda bolani kovlab oldik. U
joyidan irg‘ib turdi-da, u yoq-bu yog'ini qoqib bo‘lgach, ovqat so‘radi va
ho‘ngrab yig‘lay boshladi. Uning hech bir joyi shikastlanmagan: u bir uchi
devorga taqalib qolgan taxta tagida bo‘sh joyga to‘g‘ri
kelibdi. Bolani paroxodga olib ketdik. Shu kunlari qutqarilgan bir necha ming
kishi Italiyaning turli shaharlariga olib ketildi.
Xarobalar
tagida qolganlami qutqarish ishi davom ettirilayotgandi. Bir xaroba tagidan
go‘yo bolalar talashayotgandek ovozlar eshitildi; darhol shu joyni kovlay
boshladik. Kovlayotib to‘ntarilib yotgan shkafga duch keldik... Darhaqiqat,
bolalarning ovozi shu shkaf ichidan kelayotgan ekan. Shkafni ochsak, ichida
uch va besh yashar — ikkita o‘g‘il bola bilan olti yashar qizchaning oxirgi bir
apelsinni talashayotgani ma’lum bo‘ldi. Ularning birontasi ham jarohatlanmabdi.
Messina
zilzilasi benihoya ko‘p kishi halok bo‘lgan, beqiyos katta talafot keltirgan
dahshatli zilzilalardan biridir. Bu zilzila
vaqtida 160 ming kishi halok bo‘lgan.
Chili
zilzilasi. 1960-yil 21-may ertalab Chilining
Santyago shahridan janubda kuchli zilzila bo‘lib, binolar quladi, yer- lar
yorilib ketdi, aloqa simlari uzildi, juda katta yong‘inlar chiqdi.
21-mayda zilzila Chilining butun janubiy
viloyatlariga tarqaldi. 25-mayda zilzilaning kuchi 12 ballga yetdi. Zilzila
dastidan 100000 kvadrat kilometr joy vayron bo‘ldi. 35 ta shahar va yuzlab
aholi punktlari xarobaga aylandi. 150 ming uyni tog‘ yemirilib bosib qoldi, 10
mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi, 2000000 odam boshpanasiz qoldi.
Zilzila
natijasida relyef o‘zgardi, yangi tog‘, yangi daryo, yangi ko‘l, yangi orol va
yarimorollar vujudga keldi, eskilari g‘oyib bo‘ldi. Chili janubida yangi vulqon
otila boshladi. Portlash natijasida eni 5 kilometr, bo‘yi 45 kilometr
keladigan joy 200 metr chuqurlikka o‘pirilib tushdi, dengiz tubi relyefi o‘zgardi, kuchli sunami vujudga kelib, katta talafot yetkazdi.
Peru zilzilasi.
1970-yil 31-mayda Peruda kuchli zilzila ro‘y berdi.
Zilzila bir necha kun takrorlanib, juda ko‘p shahar va qishloqlami xarobaga
aylantirdi, 40000 kishining yostig‘ini quritdi, 600000 kishi boshpanasiz qoldi.
Peruda qurbon va talafotlar ko‘pligidan bir haftalik motam e’lon qilindi.
Nikaragua
zilzilasi.
1973-yil arafasida Nikaraguada kuchli
zilzila bo‘ldi. Nikaragua poytaxti Managua bir necha minut ichida lovullab
yonayotgan xarobaga aylandi. Zilzila oqibatida 10000 kishi halok bo‘ldi,
mamlakatga 772 million dollarlik
zarar yetdi, 70000 uy-joy binosidan 60000 tasi yakson bo‘ldi. Bu zilzila
barhayot avlodlar tarixidagi eng katta ofat hisoblanadi.
Ko‘hna
makonimiz — Yerning hali ochilmagan sir-asrori juda ko‘p. Atmosferada,
okeanlarda va o‘simlik, hayvonot olamida inson uchun jumboq qonuniyatlar
son-sanoqsiz. Jumladan, Yer sayyorasi paydo bo‘lganiga 4 milliard 600 million
yildan oshdi. Ammo Yer qadim zamonlarda qanday holatda edi?
Qutblar ham o‘z
joyida turmayapti. Demak, shaharlaming geografik kenglik va uzunliklari
(koordinatalari) ham o‘zgarib borayapti...
Kaspiy
dengizining sathi pasaygan...
Jomolungma
cho‘qqisi asta-sekin bo‘y cho‘zmoqda...
Bundan 30
yilcha muqaddam xaritalarda Etna vulqonining (0‘rtayer dengizidagi Sitsiliya
orolida) balandligi 3263 metr deb ko‘rsatilar edi. Vulqon 1961-yilda 3399 metr
bo‘lib qoldi. 1975-yilda 3500 metrga yetdi. Demak, vulqon har yili sakkiz
metrdan o‘smoqda.
0‘rta Osiyo
tog‘larining o‘mida bundan 60 million yil muqaddam kattagina dengiz bo‘lgan
ekan. Tog‘lar qad ko‘tara boshlagan-u, janubdan esgan musson shamollarining
yo‘li to‘silgan. Dengiz chekingan, nam iliq iqlim asta-sekin quruqlashgan.
Tropik o‘rmonlar va o‘tloqlar o‘rnida cho‘l hamda dashtlar paydo bo‘lgan...
Yerning sun’iy
yo‘ldoshlari olib borgan tekshirishlar natijasida geologik tarixga doir
yangiliklar aniqlandi: bundan 250 million yilcha muqaddam Atlantika okeani
hosil bo‘lib, Yevropa-Afrikadan Amerika qit’asi ajralgan.
Shu qit’alar
har yili bir-biridan ikki santimetrdan uzoqlashib ketmoqda.
Qit’alaming
boshqa tomonlari ham tobora siljimoqda... Arabiston yarimoroli bilan Afrika
qirg‘oqlari, Osiyo bilan Avstraliya oralig‘idagi masofa kengayib bormoqda...
Bulami bilib yetgunga qadar odamlar har xil xayolga borishdi, turlicha izohlab
ko‘rishadi, taxmin va farazlar qilishadi, munozaralar qizib ketadi.
Materiklar
ko‘chmanchimi? Yer sharidagi yaxlit quruqliklar materik
deyiladi. Bir guruh olimlar Yerdagi materiklar azaldan shu holatda,
ayrim-ayrim paydo bo‘lgan, faqat bir balandlashib, bir cho‘kib, goh suv
bosib, goh ko‘tarilib turadi, deb faraz qilishadi. Buni fanda fiksizm
farazi deb ataladi.
Ko‘pchilik
olimlar esa, aksincha, materiklar doimo harakatda, siljib, ko‘chib turadi,
deb faraz qiladilar. Bulami mobilizm
tarafdorlari deymiz. Isboti tariqasida
Yevropa-Afrika materiklarining g‘arbiy qirg‘oqlari Amerikaning sharqiy qirg‘oqlariga mos kelishini aytishadi.
Hindistonda
nodir molluskalarning ikki turini ko‘l ichidan topishgan. Xuddi shu xil
molluskalar Tanganka ko‘lidagina ma’lum edi. Bu misol ham Hindiston va
Afrikaning tutash bo‘lganidan dalolat beradi. Shuningdek, bir turdagi hayvonlaming suyaklari Yevropada ham, Shimoliy Amerikada ham topilgan...
Ayrim
olimlaming farazicha, janubiy materiklar — Afrika, Hindiston, Janubiy Amerika,
Antarktida va Avstraliya bundan 250 million yil muqaddam bitta yaxlit quruqlik
boigan. Uni shartli ravishda Gondvana deb atashadi ham. Bu guruhdagi olimlar
materiklarda bir xil qazilma o‘simliklar va hayvonlar topilganligiga
asoslanmoqdalar.
Antarktida
materigi dastlab ekvator yaqinida bo‘lgan-u, yiliga bir necha qarichdan siljib,
hozirgi joyiga yetib kelgan, deb taxmin qilinadi...
Yer yadrosi
qayerda?
Vengriyalik akademik D’yord Barta ko‘p yillar mobaynida sun’iy
yo‘ldoshlarning Yer tevaragida aylanish yo‘lini kuzatib, fandagi mavjud
nazariyaga zid bir farazni olg‘a surmoqda. Uning farazicha, Yeming yadrosi qoq
markazda bo‘lmagan, balki Avstraliya tomonga 450 kilometr surilgan. Yadro doimo
u yoq-bu yoqqa, ko‘pincha g‘arb tomonga siljib turadi. Buning natijasida
tog‘lar koiariladi, Yer yuzining relyefi o‘zgarib turadi. Demak, boiajak
o‘zgarishlami ham oldindan aytish mumkin...
Atlantida
qayerdaligini bilasizmi? Qadimgi grek olimi Aflotun (Platon) allaqanday
afsonaviy Atlantida mamlakati to‘g‘risida rivoyat qilgan. Dengiz hokimi
Poseydonning katta o‘gli Atlant ismi bilan atalgan orol shu mamlakatning
o‘rtasida boigan emish. Go‘yo uning
madaniyati yuksak, zamini mahsuldor va aholisi bahodir (atlant) bolgan-u, biroq
qo‘qqisdan qattiq zilzila yuz berib, orolni okean yutib yuborgan emish.
Aflotundan
keyin ikki yarim ming yil olibdiki, Atlantida qayerda boigan, g‘oyib bolishining
siri nimada, ehtimol, umuman yo'qdir, degan savollar jumboqligicha qolib
kelyapti.
Tarixnavis,
arxeolog va geograf olimlar, yozuvchilar va juda ko‘plab ishqibozlar
Atlantidaning o‘rnini taxmin qilib ko‘rdilar. Orol o‘rni Afrikaning g‘arbida,
Markaziy Amerikada, hatto Eronda, Kavkazda, Mongoliyada boigan deb taxmin
qilishdi.
Eng so‘nggi
tekshirishlarga ko‘ra Atlantida oroli Gretsiyaning janubidagi Krit oroli
yaqinida dengiz tubiga cho‘kkan bo‘lsa kerak. Undan faqat Santorin vulqonigina
ko‘rinib turadi. Geolog va arxeologlaming qazishlari va topilmalar shu atrofda
haqiqatan ham halokatli zilzila ro‘y berganini isbotlamoqda...
2050-yilda yer
yuzi aholi soni 9 milliard kishiga yetadi, deb taxmin qilinmoqda.
Amerikalik
fantast yozuvchi Ayzek Azimov vahimali hisob-kitob qildi: 3500-yilga borib yer
yuzida aholi shu darajada ko‘payadiki, o‘shanda odamlarning og'irligi Yerning
og'irligiga tenglasharmish...
Yaponiya hududining 80 foiz maydoni
o‘nqir-cho‘nqir, tog‘lik va vulqon tepaliklaridan iborat. Pastak va tekis
yerlar juda kam. Hozir yaponlar o‘z yer maydonlarini ikki marta kengaytirishni
mo‘ljallashmoqda. Tog‘larni ag‘darib, dengizning sayoz joylariga surib
tushirilsa, yangi yarimorollar paydo bo‘lar emish. U yerlarda turar joylar,
zavodlar qursa bo‘ladi, sholi va sabzavotlar yetishtirsa bo‘ladi. Mo‘ljal
amalga oshsa, 100-150 yil mobaynida Yaponiya tep-tekis mamlakatga aylanib
ketadi. Albatta, hamma toglar tekislansa ham, baribir, ularning muqaddas tog‘i
Fudziyama qo‘riqxonaday saqlansa kerak...
