Mirzo Ulug`bek
Mirzo Ulug`bek (1394-1449)
Buyuk olim va davlat arbobi, temuriylar
sulolasining yorqin namoyandasi Mirzo Ulug`bekning nomi dunyo fani sahifalariga
zarhal harflar bilan bitilgan. Uning astronomiya, matematika, geometriya,
geografiya va boshqa qator fanlar rivojiga qo`shgan o`lkan hissasi, O`rta
asrlarda amalga oshirgan hisob-kitoblarining aniqligi hozirgi zamon ilm ahlini
hamon lol qoldirib kelmoqda.
Mirzo Ulug`bekning nomi butun dunyoga buyuk mutafakkir sifatida ma’lum.
Ammo u dastlab, bobosi Amir Temurga va so`ng otasi Shohruxga turli yurishlarda
hamroh bo`lgan. Movarounnahr hukmdori bo`lgach, keyinchalik o`zi ham
mamlakatning turli qismlarini kezgan. Safarlari davomida ko`rganlarini o`zining
ilmiy faoliyatida keng qo`llagan. Shuning uchun Ulug`bekni sayyoh-olimlar
qatoriga kiritishimiz mumkin.
Mirzo Ulug`bek (to`liq ismi sharifi - Mirzo Muhammad ibn Shohrux ibn
Temur Ulug`bek Ko`ragon) 1394-yil 22-martda Amir Temurning harbiy yurishlari
chog`ida Eron Ozarbayjonidagi Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Amir Temur
suyukli nabirasining tarbiyasini katta rafiqasi Saroymulkxonimga topshiradi va
ana shundan keyingi 11 yil davomida berilgan tarbiya Mirzo Ulug`bekning buyuk
inson bo`lib shakllanishida katta rol o`ynagan.
1409-yilda temurzoda Shohrux o`g`li Ulug`bekni Samarqand hokimi etib
tayinlagan va 1411-yildan boshlab esa Mirzo Ulug`bek butun Movarounnahr
boshqaruvini qo`lga olib, Samarqandni ilm- fan markaziga aylantirdi.
Mirzo
Ulug`bek fan xomiysi bo`lish bilan birga, mamlakatda ma’rifat rivojiga ham
katta ahamiyat bergan allomadir. U Movarounnahrda bir emas, uch madrasa qurdirdi. Bulardan biri Samarqanda (1417-1420), ikkinchisi Buxoroda
(1417) va uchinchisi Gijduvondadir (1433). Hatto, Buxorodagi Madrasa peshtokiga hadisdan olingan lavhani:
«Ilm olish har bir muslim va muslima uchun farzdir», deb yozdirib qo`ygan.
Tarixchilarning
yozishicha, Ulug`bek kuchli xotira sohibi: geometriya, matematika,
astronomiya, tarix, adabiyot, mantik, musiqadan hamda Qur’on, hadis va fiqh
ilmlaridan yaxshi xabardor bo`lgan. Ammo Mirzo Ulug`bek hayotining asosiy
qismini astronomiyaga bag`ishlagan va ushbu fanning XV asrdagi rivojida uning
xizmati beqiyos. Chunki O`rta asrlargacha mavjud bo`lgan yo`lduzlar jadvalining
sifati, ya’ni aniqligi, O`sha zamoy astronomlarini qoniqtirmas edi. Shu bois,
osmon jismlarini kuzatish uchun Samarqandda Mirzo Ulug`bek boshchiligida
rasadxona bunyod etish va uni jihozlash ishlari amalga oshirilgan.
Ma’lumki, rasadxona 1427-1429 yillarda ko`rilgan va uni barpo etish
rejasi bo`lajak alloma Mirzo Ulug`bekda bolalik chogidayoq tug`ilgan edi.
Chunki olim yoshligida Tehron yonidagi Maroga observatoriyasini ko`rib, havas
bilan «men ham shundayni ko`raman», deb ahd qilgan ekan. Ulug`bekning yoshi
26-27 larga yetganda u olimlar bilan yaqindan tanishgan va ular bilan ko`p suhbatlar
ko`rgan. 1420-yillarga kelib uning atrofida 60-70 tacha matematik va astronom
olimlar to`plangandi. Ulug`bek ko`rdirgan rasadxonaning asosiy qismi radiusini
40,2 metrdan iborat kvadrant tashkil etgan va unda astronomik o`lchashlarni
amalga oshirish uchun bir qator boshqa asbob-uskunalar ham o`rnatilgan.
Rasadxona binosi uch qavatli binodan iborat bo`lgan. Mirzo Ulug`bek o`zi
bunyod ettirgan rasadxona va ilm-ma’rifat markaziga turli sohalardagi 100 dan
ortiq ilm ahlini to`plab, keng jabhada ilmiy kuzatish ishlarini olib borgan.
Bular Qozizoda Rumiy, G`iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Mavlono Ahmad, Muhammad
Qavofiy, Abul Ali Birjondiy, Mirim Chalabiy, Muiniddin Koshiy kabi o`z
zamonasining zabardast olimlari edi.
Afsuski, rasadxona binosi Ulug`bek vafotidan keyin qarovsiz qolib,
asta-sekin yemirila boshlagan va XVII asrning oxiriga kelib, ustki qismi
butunlay buzilgan. Inshootning yer ostidagi qismi esa tuproq ostida qolib, ko`milib
ketgan. Rus arxeolog olimi V.Vyatkinning 1908 va 1914 yillardagi Samarqandda
olib borgan arxeologik izlanishlari natijasida Ulug`bek rasadxonasi qoldiqlari
joyi aniqlanib, keyinchalik uni o`rganish ishlari davom ettirilgan.
Mirzo Ulug`bek Samarqandda rasadxona zamirida «Ulug`bek akademiyasi»ga
asos solgan va bu yerda olib borilgan ilmiy kuzatishlari natijasida «Ziji
jadidi Ko`ragoniy» («Ko`ragoniyning yangi astronomik jadvali») va «To`rt ulus
tarixi» kabi mashhur asarlari yaratilgan. Tarixchi olim Davlatshoh
Samarqandiyning yozishicha, «Ulug`bek geometriya borasida Evklidga, astronomiya
sohasida esa Ptolomeyga o`xshardi».
«Ziji jadidi Ko`ragoniy» asarida 1018 ta harakatlanmaydigan yo`lduzning
koordinatlari hayron qolarli darajadagi aniqlikda ko`rsatib berilgan.
Mutaxassislarning tan olishicha, ushbu yo`lduzlar jadvali grek olimlaridan
miloddan avvalgi II asrda yashagan Gipparx va milodiy I-II asrlarda ijod qilgan
Ptolomey tuzgan jadvallardan keyingi davrda yaratilgan eng aniq astronomik
manba hisoblanadi.
«Ziji jadidi Ko`ragoniy»dagi trigonometrik jadvallar ham o`zining
aniqligi bilan alohida ajralib turadi. Jumladan, Mirzo Ulug`bek
astronomiyadagi muhim o`zgarmas miqdor - bir darajaning sinusi qiymatini
verguldan keyin 18 ta belgi miqdoridagi aniqlikda hisoblashga muvaffaq bo`lgan.
Quyosh bir yilda bir marta aylanib chiqadigan fazoviy doira -
ekliptikaning og`ishi qiymatini aniqlashda Mirzo Ulug`bek dunyo astronomiya
fanida eng oldingi o`rinlarda turadi. Uning 1437-yilda amalga oshirgan
hisob-kitoblariga ko`ra, ekliptikaning og`ishi 23°30'17"ga teng va bu qiymat
hozirgi zamondagi hisob-kitoblardan bor-yo`g`i 0'32"ga farq qiladi.
Shuning uchun ham Ulug`bek tomonidan hisoblangan bir astronomik yil 365 kun 6
soat 10 minut 8 sekundga teng va bu hozirgi zamon ma’lumotlaridan atigi 58
sekundga farq qiladi.
Ulug`bekning yozib qoldirgan asarlarida bir qator geografik ma’lumotlar
ham mavjud. «Ziji jadidi Ko`ragoniy»dagi jadvallarda dunyodagi 683 ta aholi
punktining geografik koordinatlari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Ulug`bekning
yozishicha, u yaratgan rasadxona 39°37'28" geografik kenglikda joylashgan.
Hozirgi vaqtdagi o`lchashlar shundan dalolat beradiki, ushbu inshootning
joylashgan o`rni 39°40'37" geografik kenglikka to`g`ri keladi. Agar O`rta
asrlardagi kuzatish uskunalari va uslublarini hisobga oladigan bo`lsak, Ulug`bek
amalga oshirgan ulchash natijalarini juda aniq, deb e’tirof etish mumkin.
Bundan tashqari, Samarqandlik tarixchi olim Mutrubi Samarqandiyning 1605-yilda
yozilgan «Tazkirat ush-shuaro» asarida Ulug`bek tomonidan yaratilgan Sharqiy
yarimsharning xaritasi o`rin olgan. Muallifning yozishicha, ushbu noyob xarita
Samarqanddagi Ulug`bek madrasasi devoridagi xaritaning kichraytirilgan nusxasi.
Unda Sharqiy yarimshar yarim aylana tarzida, o`ziga xos iqlimga ega bo`lgan
yetti mintaqaga bo`lingan, daryolar va dengizlar turli ranglarda belgilangan.
Xaritada Misr, Basra, Multon, Xo`jand, Buxoro, Xazorasp, Xorazm, Qashqar, Sayhun,
Sinh va boshqa bir qator joy nomlari ko`rsatilgan.
Mutrubi Samarqandiyning ma’lumotiga ko`ra, Samarqanddagi Ulug`bek
madrasasida toliblar diniy bilimlar bilan bir qatorda adabiyot, metafizika,
arifmetika, geografiya va boshqa dunyoviy fanlarni ham o`rganishgan.
Muallifning yozishicha, geografiya fani ayni Ulug`bek tuzgan xarita yordamida
o`rganilgan.
Mirzo Ulug`bek yaratgan Samarqand astronomiya maktabining ushbu fan
rivojiga qo`shgan o`lkan hissasi dunyo olimlari tomonidan keng tan olingan.
«Ziji jadidi Ko`ragoniy» asari XVII asrda Oksfordda ingliz tiliga va
keyinchalik bir qancha sharhlar bilan dunyoning boshqa tillariga ham tarjima
qilingan. 1648-yilda astronom Yan Gaveliy tomonidan Polshada chop etilgan
«Yo`lduzli osmon katalogi»ga dunyo astronomlarining ramziy yigilishini
tasvirlovchi gravyura ilova qilingan bo`lib, undan dunyoning mashhur olimlari
qatoridan Ulug`bek ham o`rin olgan. «Ziji jadidi Ko`ragoniy»da keltirilgan
yo`lduzlar jadvali uzoq vaqt davomida dunyodagi eng yaxshi qo`llanma sifatida
foydalanib kelindi va hozirgi vaqtda ham u o`zining ilmiy-tarixiy ahamiyatini yo`qotgan
emas.
Mirzo Ulug`bekni haqli ravishda yo`lduzlar ilmining sultoni, deb atash
mumkin. Olimga cheksiz hurmat hosilasi sifatida mamlakatimizning qator
shaharlarida va hatto, chet mamlakatlarda ham haykallar o`rnatilgan. Dunyo
faniga qo`shgan katta hissasiga ehtirom sifatida Mirzo Ulug`bekning nomi fazoda
ham abadiylashtirilgan. Jumladan, XIX asrda yashab ijod qilgan nemis astronomi
Iogann Genrix fon Medler o`zi ochgan Oydagi kraterni Mirzo Ulug`bek nomi bilan
atagan.
Использованные источники:
