Navoiy viloyati
Navoiy viloyati Oʻzbekiston Respublikasi hududining oʻrta qismida joylashgan boʻlib, Qizilqum sahrosining kattagina qismini egallaydi. 1982-yil 20-aprelda Buxoro va qisman Samarqand viloyatlari hududlaridan tashkil etilgan. 1988-yilda maʼmuriy birlik sifatida tugatilib, 1992-yil boshida qayta tiklandi. Shimol va shimoli-sharqdan Qozogʻiston Respublikasi, janubi-sharqdan Jizzax, Samarqand, janubdan Qashqadaryo va janubi-gʻarbdan Buxoro viloyatlari bilan chegaradosh.
Maydoni: 111 ming km.kv.
Aholi soni: 1 mln. 33 ming 900 kishidan ortiq (01.01.2022-yil)
Markazi: Mavoiy shahri (40°05′04″ sh.k. 65°22′45″ shq.uz)
Hududiy bo`linishi: 8 ta tuman, 6 ta shahar va 47 ta shaharcha
Geografiyasi va
iqlimi
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov
tashabbusi bilan mustaqillikning ilk davrida — 1992-yilning boshida Navoiy
viloyati qayta tashkil etildi. Shundan buyon viloyatning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy-ma’rifiy hayotida o’zining munosib o’rniga ega bo’lishi yo’lida ulkan tarixiy
ishlar amalga oshirildi.
Navoiy yosh va navqiron viloyat bo’lsa-da, uning insoniyat tamadduniga
katta hissa qo’shgan qadimiy va boy tarixi bor. Prezidentimiz Islom Karimovning
viloyat ahliga qarata: «Aziz birodarlar, baraka topkurlar, aytinglar-chi, sizlar
har kuni ko’rib va kezib yuradigan Karmana shahrining yoshi nechada? Yoki Cho’li Malikdagi
eski Rabot va Sardoba qachon paydo bo’lgan? Sarmish darasi va g`oridagi
ibtidoiy suratlar bu o’lkaning eng qadimiy madaniyat beshiklaridan biri ekanidan
darak bermaydimi?» — degan fikrlari bu diyor tarixining eng qadimiy davrlarga
borib taqalishidan dalolat beradi.
Bugunga kelib, Navoiy viloyati har tomonlama rivojlangan, obod hududga aylandi.
Navoiy viloyati mamlakatimizda hududiy jihatdan eng katta viloyat bo’lib, Qoraqalpog`istondan
keyingi ikkinchi o’rinni egallaydi. Uning umumiy hududi 110,99 ming kv. kmni tashkil
etadi. Viloyat o’ziga xos tabiiy sharoitiga ko’ra yirik uch qismga bo’linadi:
viloyatning shimoli-g`arbiy qismini bag`rida ne-ne sir-sinoatlarni yashirib
yotgan Qizilqum cho’li egallagan. Janubi-sharqiy qismida Nurota tog`
tizmalariga tegishli Qoratog`, Oqtog` singari tog`lar bo’y cho’zgan bo’lsa,
Zarafshon daryosi vohasining o’rta qismida viloyatning dehqonchilik zonasi o’rnashgan.
Viloyat shimoldan va shimoli-sharqdan Qozog`iston respublikasi hududi
bilan, janubi-sharqdan mamlakatimizning Jizzax, Samarqand, janubdan Qashqadaryo,
janubi-g`arbdan esa Buxoro viloyatlari bilan chegaradoshdir.
Navoiy viloyati zaminida shifobaxsh,
sho’r va er osti chuchuk suv zahiralari aniqlangan bo’lib, Tomdibuloq,
Qaraqota, Chingildi atroflaridan topilgan suvlardan xalq salomatligini mustahkamlash
hamda xo’jalik yumushlarida unumli foydalanilmoqda. Viloyatning asosiy suv manbai
Zarafshon daryosi hisoblanadi. Hududda dehqonchilik maydonlari Amu-Buxoro mashina
kanalining Navoiy, O’rtacho’l, Amu, Sumbul, Mayna tarmoqlari hamda Zarafshondan
suv oladigan Konimex, Tos, Shovot, Chovli, o’ng va chap qirg`oq, Navkar
kanallari orqali suv bilan ta’minlanadi. Shuningdek, Quyimozor, To’dako’l suv
omborlarida kuz-qishmavsumida kerakli suv zaxiralari hosil qilinadi. Viloyatda
32 ta yirik suv chiqarish elektr nasos stanciyalari ishlab turibdi.
Viloyatning shimoli va g`arbida ko’chma qum barxanlari, gilli cho’l zonalari
yastanib yotadi. Mazkur kengliklar, ayniqsa, bahor oylarida turfa tabiiy giyohlar,
o’t-o’lanlar, rang-barang o’simliklar bilan bezanadi. Astragal, shuvoq,
sho’ra, isiriq, qamish, zarpechak, saksovul, yulg`un va boshqa o’nlab
nomdagi cho’l butalari go’yo jonsizdek tuyuladigan bepoyon zaminga beqiyos
chiroy baxsh etadi. Bu erlarda yil — o’n ikki oy chorva boqiladi.
Qandim, cherkez, singren, oqpechak, selin, efemer va boshqa o’tlar chorva mollari
uchun to’yimli ozuqadir. Navoiy cho’llari, dashtu dalalari, tog`u toshlari
ming turlihayvonot-hashoratlarga ona bag`irlik qiladi. bu viloyatda respublikamizning
boshqa joylarida kam uchraydigan yoxud umuman ko’zga tashlanmaydigan yovvoyi hayvonlar,
kemiruvchilar, sut emizuvchilar, sudralib yuruvchilar oilasiga mansub turfa xil
jonivorlar saqlanib qolgan. masalan, Bo’kantovda va Mingbuloq botig`ida qobon,
bo’ri, chiyabo’ri, tulki, uzun dumli mushuk, cho’l mushugi kabi noyob hayvonlar emin-erkin urchib-ko’payib
borayotgan bo’lsa, cho’l va dasht zonalarida malla yumronqoziq, sug`ur,
sassiqko’zan, jayra, kaltakesak, turfa xil ilonlar, toshbaqalar har qadamda uchraydi.
Bu erda qushlarning ham tuvaloq, qorabovur, olabovur, qirg`ovul singari o’nlab
noyob turlari tabiiy sharoitda saqlanib qolgan. Yurtboshimiz mintaqaning mamlakatimiz
taraqqiyotidagi o’rni va mavqeiga quyidagicha yuksak baho beradi: «Navoiy viloyati
deganda, bu go’zal vohaning betakror tabiati, cheksiz cho’l va dalalar,
bepoyon yaylovlar bilan birga, ulkan sanoat mintaqasi ko’z o’ngimizda namoyon
bo’ladi».
Navoiy viloyati tarkibida
8 ta qishloq tumani mavjud bo’lib, ular — Xatirchi, Qiziltepa, Karmana,
Navbahor, Nurota, Konimex, Uchquduq, Tomdi tumanlari hisoblanadi. Ulardan tashqari
viloyatda 2 ta yirik shahar — Navoiy, Zarafshon, 38 ta shaharcha,
54 ta qishloq fuqarolari yig`inlari, 278 ta mahalla mavjud.
Navoiy mamlakatimizning iqtisodiy-ijtimoiy salohiyatini yuksaltirishda
muhim o’rin tutadigan viloyatlardan biri hisoblanadi. bu, avvalo, viloyatda er osti
va er usti tabiiy boyliklarining nihoyatda mo’lligi, bu boyliklarni
qazib olish va qayta ishlash uchun zamonaviy talablarga javob beradigan yirik
sanoat korxonalarining mavjudligi, eng asosiysi esa, mana shu korxonalarda bir qarashda
oddiy tuproq va toshdan turli qimmatbaho ma’danlarni ajratib olishdek murakkab
hamda mashaqqatli ishlarni amalga oshira oladigan fidoyi insonlar bu o’lkada
yashashi bilan izohlanadi.
Viloyat markazi mamlakatimizning eng so’lim va ozoda, tartibli va mehmondo’st go’shalaridan
biri Navoiy shahridir. Buyuk mutafakkir bobomizning qutlug` nomi berilgan bu go’zal
shahar 2008-yilda o’zining yarim asrlik to’yini keng miqyosda nishonladi.
Использованные источники:
