Rui Gonsales De Klavixo
Rui
Gonsales De Klavixo
(? - 1412)
Sohibqiron Amir Temur
hukmronlik qilgan XV asrdagi Movarounnahr
va uning ba’zi shaharlari haqida yozilgan tarixiy-geografik manbalar ichida
mashhur ispan sayyohi Rui Gonsales de Klavixoning Samarqandga qilgan safari
kundaligi muhim o`rin tutadi. 1403-yilda Kastiliya
qiroli Enrike III ning Amir Temur saroyidagi elchisi etib tayinlangan
Klavixo Samarqand va uning atrofida qiziqarli kuzatishlarni olib borgan va
ularni «Samarqandga - Temur saroyiga 1403-1406-yillardagi sayohat kundaligi»
nomi bilan chop etilgan o`z esdaliklarida aks
ettirgan. Klavixoning «Kundalik»lari uning
1403-1404-yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda, xususan, Amir Temur saroyida ko`rgan bilganlarini o`z ichiga olgan muhim asardir.
Klavixoning tug`ilgan yili
noma’lum. Ammo shunisi ma’lumki, u boy oilada tavallud topgan va yoshligida
turli fanlardan yaxshi ta’lim olgan. Otasi va o`zi ham Kastiliya qiroli Enrike
III ning saroyida amaldor lavozimida xizmat qilishardi. Qirol Klavixoni Amir
Temur saroyiga elchi etib tayinlagan. Tarixiy manbalarda keltirilgan
ma’lumotlarga qaraganda, XIV asrning 80-90-yillarida Amir Temur
davlatining shon-shuxrati Yevropa mamlakatlarigacha borib yetgan. Britaniya,
Fransiya, Ispaniya, Genuya va Vizantiya singari davlatlarning hukmdorlari Amir
Temur bilan siyosiy va savdo-iqtisodiy munosabatlar o`rnatishga intilib,
Samarqandga muntazam ravishda o`z elchilarini yuborib turganlar.
Kastiliyadan 1403-yilning 22-mayida
yo`lga chiqqan ispan elchisi Klavixo 15 oydan keyin Samarqandga yetib kelgan.
Klavixoning Samarqandga bu safari Amir Temurning 1402-yilda Ispaniyaga Xo`ja
Muhammad qozi boshchiligida yuborgan elchiligiga qilingan javob edi.
Klavixoning Samarqandga safari juda
uzoq, xavf-xatar va mashaqqatlarga to`la bo`lgan. Klavixo va uning hamrohlari
Ispaniyaning janubi-sharqida joylashgan Kadis shahridan kemada O`rtayer dengizi
bo`ylab suzib, so`ngra Turkiyaning Istanbul, Trabzon, Arzirum, Eronning Tabriz,
Tehron, Mashhad va Xurosonning Marv va Balx shaharlari orqali quruqlikda uzoq
yo`l bosishgan.
Klavixo va uning sheriklari Termiz
shahri yonida Amudaryodan kechib o`tishgan. Amudaryo to`g`risida Klavixo o`zining
«Kundalik» larida shunday yozgan: «21-avgust payshanba kuni katta bir daryoga
yetib keldik. Bu boshqa bir daryo bo`lib, Parapamisdan boshlanadi. U
tekislikdan oqadi, ammo uning oqimi hayron qolarli darajada tez va suvi loyqa. Qishda
uning suvi kamayadi, chunki bu vaqtda tog`da sovuq bo`ladi va qor erimaydi,
aprel kelishi bilan esa uning suvi ko`payadi va bu hol to`rt oy davom etadi.
Daryo Boku dengiziga quyiladi va Samarqand xonligi yerlarini Xuroson yerlaridan
ajratib turadi... Shu payshanba kuni elchilar daryoni kechib o`tib, Termiz deb
nomlangan katta bir shaharga yetib keldilar...» Klavixo shu yerda daryoning
ikki tomonidagi aholi ikki tilda gapirishini, ammo ular bir-birini yaxshi
tushunishi haqida yozib o`tgan.
1404-yilning 28-avgustida Klavixo
boshchiligidagi ispan elchilari O`sha vaqtlardagi yana bir katta shahar Keshga
(Shahrisabz) yetib kelgan. Bu shahar haqida Klavixo shunday yozadi: «Shahar har
tomondan kichik daryolar, ariq va kanallar bilan kesilgan tekislikda
joylashgan. Shaharni har tomondan qishloqlar va bog`lar o`rab olgan, atrof
hududaarda esa juda ko`p aholi yashaydigan qishloqlar, kanallar va o`tloqlari
bo`lgan tekislik yastanib yotadi. Shunga ko`ra, bu yer yozda juda chiroyli
bo`lsa kerak. Sug`oriladigan yerlarda bug`doy, uzum, paxta, kovun va boshqa
mevali daraxtlar o`stiriladi. Shahar atrofi chuqur qazilgan tuprok qo`rg`on
bilan o`ralgan va uning darvozalari oldida ko`tarma ko`priklar bor. Temurbek
janoblari ana shu Kesh shahrida tu`ilgan, uning otasi ham shu yerdan...» Keshda
ikki kun turgan elchilar karvoni 1404-yilning 31-avgustida Samarqand atrofidagi
qishloqlardan biri Misrga yetib kelgan. Klavixo Samarqandda olti oycha turib,
ushbu shahar va uning atrofidagi yerlar haqida batafsil ma’lumotlarni
to`plagan. Klavixo yozgan «Kundalik»da o`sha vaqtlarda Amir Temur
saltanatidagi shaharlarning umumiy ahvoli, aholining turmush tarzi, Temur
tashabbusi bilan barpo etilgan binolar: qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqohlar,
savdo rastalari, do`konlar, ustaxonalar, Temur davlatining Xitoy, Hindiston,
Oltin O`rda, Mo`g`uliston va boshqa mamlakatlar bilan bo`lgan siyosiy va savdo
aloqalari haqida e’tiborga molik ma’lumotlar keltirilgan. Elchi sifatida
Klavixo o`z esdaliklarida Amir Temur saroyida o`rnatilgan tartib qoidalar,
turli mamlakatlarning elchilarini qabul qilish marosimlari va uyushtiriladigan
ziyofatlar haqida batafsil yozgan. Bu esa Movarounnahrda davlatni boshqarish
tizimi Amir Temur davrida atrofdagi boshqa davlatlarga nisbatan ancha kuchli
bo`lganligidan dalolat beradi. Klavixoning bu qimmatli ma’lumotlari O`rta
Osiyoning o`sha vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixini, aholining turmush
tarzini o`rganishda muhim tarixiy manbalardan biri hisoblaiadi. Jumladan,
Klavixo Samarqand va uning atrofidagi aholining mashg`uloti va savdo
mollarining narxi haqida shunday yozadi: «Bu yurt don-dun, may, meva-cheva,
parranda go`shti, boshqa har xil go`sht, qo`yingki, hamma narsaga boydir... bir
juft semiz ko`yning narxi dukat» (dukat - Ispaniyada o`sha vaqtda amalda
bo`lgan bir oltin tanga). Samarqand shahrida har yili Xitoy, Hindiston,
Tatariston va boshqa mamlakatlardan, shuningdek, benihoyat boy Samarqand
saltanatining o`zidan keltirilgan mollar sotiladi...». Samarqandning mahalliy
aholisini Klavixo chig`atoylar, deb atagan va ularning turmush tarzi haqida
qiziqarli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Sayyohning fikricha, mahalliy aholi
«...mehnatsevar, mohir chavandoz, kamon otuvchi mergan... issik va sovuqqa,
ochlik va tashnalikka chidamlilikda jahondagi boshqa ellardan sabotliroq va chidamliroq
xalq». 1405-yilning fevral oyida Amir Temur vafotidan keyin Klavixoning
elchiligi ahamiyatini birmuncha yo`qotgan va sayyoh 1406-yilning mart oyida
vatani, ya’ni Kastiliyaga qaytib kelgan. U yerda o`zining Samarqand safari
taassurotlarini tartibga solib, ushbu sayohat davomida ko`rgan-kechirganlarini
xronologik tarzda kunma-kun ifoda etgan.
Klavixoning ushbu asari birinchi
marta 1582-yilda, ya’ni sayyoh o`z kundaliklarini tartibga solib, yozib
tugallagandan 175 yil keyin Ispaniyaning Sevilya shahrida «Buyuk Temurning
hayoti va faoliyati» nomi bilan chop etilgan. Oradan 200 yil o`tib, 1782-yilda
asar Madridda xuddi shu nomda ikkinchi marta nashr etilgan. Uning uchinchi
nashri ham Madridda 1949- yilda ispan tilida chop etilgan. Asarning rus
tilidagi tarjimasi I. Sreznevskiy tomonidan 1881-yili Peterburgda chop etilgan.
Taniqli o`zbek adabiyotshunos olimi, professor Ochil Tog`ayev Klavixoning
«Kundaligi»ni o`zbek tiliga o`girib, chop ettirgan.
Klavixoning «Kundaligi» nafaqat XV asr boshlaridagi Movarounnahrning
hayotiga bag`ishlangan muhim asar, balki Amir Temur davlatining Ispaniya qirolligi
hamda boshqa qator mamlakatlar bilan o`rnatgan do`stona diplomatik va
savdo-iqtisodiy aloqalaridan darak beruvchi muhim siyosiy-tarixiy ahamiyatga
ega manba ham hisoblanadi.
Использованные источники:
