Sanoat korxonasini joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq etish
Sanoat korxonalarini muayyan bir hududda
joylashtirish juda murakkab masalalardan biridir. Bu borada ko‘plab tabiiy,
ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olish lozim. Avvalo, sanoat korxonasi
qanday xomashyo asosida ishlab, qanday tayyor mahsulot chiqarishi aniqlanadi.
Atmosfera havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarni chiqarishi, bu
chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi e’tiborga olinadi.
Korxonaga tegishli bu masalalar jiddiy tahlil qilinganidan so‘ng uni
joylashtirish uchun hudud tanlanadi. Tanlangan hudud korxonani joylashtirish va
uning muntazam faoliyat ko‘rsatishi uchun har jihatdan qulay bo‘lishi lozim.
Dastlab korxona joylashtiriladigan
hududning relyefi, uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yerosti suvlari
me’yori, iqlimi (ayniqsa, shamol yo‘nalishi), yer usti suvlari xususiyatlari,
tuproq va o‘simlik qomlamalari, aholi yashash joylari o‘rganiladi. Korxona
zararli chiqindilarni ko‘plab chiqaradigan bo‘lsa (ko‘mir asosida ishlaydigan
GRES, qora va rangli metallurgiya korxonalari), ularni aholi yashaydigan
manzilgohlardan uzoqda, shamol yo‘nalishiga teskari bo‘lgan hududlarda
joylashtirish lozim. Buxoro viloyatidagi Qorovulbozor neftni qayta
ishlaydigan, Qashqadaryo viloyatidagi tabiiy gazni qayta ishlaydigan Muborak va
Sho‘rtan kimyo sanoati majmualari aholi manzilgohlaridan ancha uzoqda,
cho‘lda joylashganligi sababli ulardan tabiat va inson ko‘radigan zarar juda
oz miqdorda.
Aholi zich yashaydigan vohalarda sanoat
korxonalarini joylashtirish juda murakkabdir. Oltiariq va Farg‘ona neftni
qayta ishlash korxonalari qurilishida hududning ba’zi xususiyatlari e’tiborga
olinmaganligi tufayli keyingi vaqtlarda jiddiy ekologik muammolar yuzaga
kelmoqda. Chunonchi, Oltiariqdagi korxonadan neft mahsulotlarining singib
o‘tishi tufayli yerosti suvlari ifloslanmoqda, tuproq tarkibi buzilmoqda.
Quvasoydagi sement ishlab chiqaradigan korxona atrof-muhitni ko‘pdan beri
chang bilan ifloslab kelmoqda, chunki u baland tog‘ yonbag‘irlari bilan
o‘ralgan botiqda joylashgan.
Paxta tozalash
korxonalari ham asosan vohalarda joylashgan. Ulardan atrof-muhit ancha zarar
ko‘radi, ko‘p miqdorda chang ajralib chiqishi sababli havo ifloslanadi.
Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda, albatta, mahalliy tabiiy
sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususiyatlari hisobga olinib,
qurilish geografik tadqiqotlar orqali amalga oshirilishi kerak.
Geografiya bu boradagi tadqiqot ishlarini
olib borishda dala izlanishlari natijalariga, statistik ma’lumotlarga
tayanadilar. Bunda ular kartografik, qiyosiy, statistik, matematik va boshqa
tadqiqot usullaridan foydalanadilar. Bu usullar nafaqat yirik hududiy birliklarni o‘rganishda, balki kichik bir ishlab chiqarish korxonasini iqtisodiy-geografik baholashda ham qo‘l keladi.
Bunda eng muhimi korxona qurish uchun aynan
shu hudud tanlanganlining sababini aniqlash va uning iqtisodiy-geografik
o‘rnini baholash, iqtisodiy rayon majmuasi, xo‘jalik tarmog‘i nuqtayi
nazaridan iqtisodiy samaradorligini aniqlashdan iboratdir.
Bundan tashqari korxonani
iqtisodiy-geografik tahlil qilishda quyidagi ko‘rsatkichlar e’tiborga olinadi:
— korxonaning hududiy tarkibi,
ya’ni uning alohida bo‘limlari (sexlari)ning, zavod transport tugunining
joylashishi;
— korxonaning iqtisodiy
aloqalari (mahsulot va qiymat birligida), qancha mahsulot ishlab chiqariladi,
qanday xomashyo va yoqilg‘i qancha miqdorda qabul qilinadi;
— asosiy mahsulot turlarining
tannarxi (bunda xizmatchilarga to‘lanadigan ish haqi, o‘zlashtirish va tabiiy
muhitni muhofaza qilishga to‘lanadigan mablag‘, shuningdek, transport
xarajatlari alohida ko‘rsatiladi) va korxonaning foydasi (yoki zarari)
aniqlanadi;
— xizmatchilarning soni,
ularning doimiyligi, almashinuvi va qayerdan ishga qatnashi;
— korxonaning atrof-muhitga
ta’siri.
Korxonani tadqiq etishda korxona ishchilari
bilan suhbatlashish, korxonaning tarixi bilan tanishish muhim ahamiyat kasb etadi.
Eslab qoling!
Dastlab
korxona joylashtiriladigan hududning umumiy tabiiy-geografik sharoiti
aniqlanadi va baholanadi. Korxonaning iqtisodiy-geografik tahlilida iqtisodiy
ko‘rsatkichlardan hamda xaritalardan foydalaniladi.
Foydalanilgan manbalar:
