Yer nimadan tarkib topgan?
Yer, asosan, qattiq tog’ jinslaridan tarkib topgan
ulkan shar yoki sferadir. Yerning yadrosi ham qattiqdir, chunki ichki jinslar
juda katta bosim ostida turadi.
Yer, asosan, qattiq tog’ jinslaridan tarkib topgan
ulkan shar yoki sferadir. Yerning yadrosi ham qattiqdir, chunki ichki jinslar
juda katta bosim ostida turadi.
Buni batafsilroq ko’rib chiqaylik. Zamonaviy
kosmogonik tasavvurlarga ko’ra, Yer bundan, taxminan, 5 milliard yil muqaddam
birlamchi Quyosh sistemasidagi tarqoq gaz — chang moddasidan paydo bo’lgan.
Yerning gravitatsion maydoni ta’sirida uning geosferasi — yadro (markazda),
mantiya, Yer qobig’i, gidrosfera, atmosfera — tashkil bo’ldi. Yer qobig’i,
mantiya va yadroning ichki qismi qattiqdir (yadroning tashqi qismi suyuqdir).
Yer yuzasi, ya’ni qobiqning qalinligi 18—50 kilometrdir, u tog’ jinslaridan
tarkib topgan. U «litosfera» ham deb ataladi. Qobiqning ustki qismi
qit’alardir. Undagi chuqurliklar dengiz va okeanlar, quruqlik ichkarisidagi dengiz
va ko’llar suvi bilan to’lib qolgan. Yer yuzasidagi barcha suvlar «gidrosfera»
deb ataladi.
Inson shu vaqtgacha Yer qobig’ining faqat eng ustki
qismini o’rganishga muvaffaq bo’ldi, shuning uchun ham uning ichki qismi qanday
ekanini aytolmaymiz.
Quduq va shaxtalar qazilganda, pastga engan sayin
temperatura ham ortib borishi ma’lum bo’ldi. Temperatura, taxminan, har 40
metrda bir daraja yuqorilab boradi. Chuqurlik Yer yuzasidan 3,5 km.ga yetganda,
temperatura suvni qaynatadigan darajaga ko’tariladi.
Zilzilalarni tadqiq qilish olimlarga Yerning
tuzilishini o’rganishda qo’l keldi. Ularning fikricha, katta chuqurlikda
temperatura Yer qobig’idagiga o’xshash tez ko’tarilib bormaydi. Shuning uchun
ham ular Yerning yadrosidagi issiqlik Selsiy shkalasi bo’yicha 5000—6000
darajadan oshmaydi, deb hisoblashadi. Bu juda baland temperatura ekanligi
shubhasiz, chunki Selsiy shkalasi bo’yicha 1200 daraja issiqlikda tog’ jinslari
erib ketadi.
Yer qobig’i ikki qatlamdan iborat. Qit’alarga asos
bo’lib xizmat qiladigan ustki qatlam granitdan tarkib topgan. Granit qatlami
ostida «bazalt» deb ataluvchi o’ta qattiq jinsdan iborat keng qatlam bor.
Olimlarning fikricha, Yer markazida diametri, taxminan, 6370 km bo’lgan ulkan yadro
joylashgan. Markaziy yadro bilan qobiq o’rtasida qalinligi 3,5 ming km.ga yaqin
bo’lgan «mantiya» deb ataluvchi qatlam joylashgan. Mantiya tarkibida qoyalarga
o’xshash «olivinlar» (sarg’ish yashil yoki sariq rangli mineral) deb ataluvchi
jinslar bor.
