Dumli yulduzlar - kometalar
«Dumli
yulduzlar» — kometalar haqida odamlarga uzoq vaqtlargacha hech narsa ma’lum bo‘lmagan. Osmonda
to‘satdan g‘alati ko‘rinishdagi yulduzlar paydo bo‘lishi xurofotchi odamlarni
vahimaga solgan. Ular bunday yulduzlami urush, vabo, o‘lat, qahatchilik kabi
falokatlar va baxtsizliklar darakchisi deb bilishgan.
Bundan to‘rt
asr muqaddam mashhur astronom Tixo Brage va boshqa bir qancha tadqiqotchilar
kometalar Yer atmosferasidan, hatto Oydan ham juda uzoqda ekanligini va sayyoralar
singari Yerdan katta masofa narida harakatlanishini aniqlashgan. Kometalar
barcha sayyoralar kabi sovuq jism bo‘lib, o‘zidan nur sochmaydi. Quyosh nurlari
kometada aks etib qaytishi natijasidagina biz ulami ko‘ra olamiz. Ba’zi
kometalaming yadrosida nikel, natriy va temir kabi metallar yorug‘lik chiqarishi
aniqlangan.
Dumli
yulduz, ya’ni kometaning yadrosi, bosh va dum qismlari bo‘ladi. Kometaning eng
yorug‘ joyi — bosh qismidir. Kometa markazidagi yulduzsimon tumanlik uning
yadrosi hisoblanadi. Yadro muzlab yotgan gazlar va qattiq jismlardan tashkil
topgan. Bu jismlar boshqa osmon jismlariga nisbatan juda kichikdir.
Umuman,
kichik kometalar atrofini tuman o‘rab olgan. Kometa Quyoshga yaqinlashgan sari
bu tuman qatlami cho‘zila boradi. Ba’zida shu tumandan yoki kometaning bosh
qismidan Quyoshga qarama-qarshi tomonga ingichka yorug` nurlar
tarqaladi, ana shu nur dastasi dumga o‘xshab ko‘rinadi. Kometa Quyoshga
yaqinlasha borganda dumi kengayadi va uzayadi. Quyoshdan uzoqlashganda esa,
aksincha, qisqaradi va xiralashadi. Kometa bora-bora xira dog‘dek bo‘lib
qoladi.
Kometalar
dumining uzunligi va shakli har xil bo‘ladi. Ba’zi kometalaming dumi osmon
gumbaziga bo‘r bilan chizilgan chiziqlarga o‘xshab ko‘rinadi, ba’zilarining
dumi juda qisqa bo‘lib, ko‘zga arang chalinadi. 1744-yilda kuzatilgan kometa
dumining uzunligi 20 million kilometr bo‘lgan. Kometalar dumining uzunligi
ba’zan 500—600 million kilometrga yetishi ham mumkin. Kometa dumining yorug4
va uzun bo‘lishi kometaning Yerdan qanchalik uzoq bo‘lishiga ham bog‘liq.
1950-yilga
qadar topilgan jami kometalar soni mingga yaqin. Shulardan 400 tasi (eng
yorug‘lari) teleskop ixtiro qilin- gunga qadar topilgan. 600 ta kometaning
orbitasi aniqlangan. Keyingi yillarda yangidan yangi kometalar topilmoqda. Masalan,
1967-yilning o‘zida 14 ta yangi kometa topildi. Eng keyin kashf etilgan
kometalardan biri — Kogouten kometasidir. Bu kometa uni kashf etgan gamburglik astronom L.Ko-
goutenning nomi bilan yuritiladi. Astronom 1973-yili ko‘zga ko'rinmay qolgan
kometalami izlash paytida shu yangi kometani kashf etdi.
1973-yil
oxirida Kogouten kometasi bilan Quyosh orasidagi masofa 22 million kilometmi
tashkil etgan. Demak, u Quyoshga Merkuriydan ko‘ra ikki baravar yaqin bo‘lgan.
Hisoblarga qaraganda, bu masofada kometadagi issiqlik harorati 4000-5000°C
bo‘lishi mumkin.
Kometalar
g‘oyib bo‘lib turadi. Ba’zilarini o‘zimiz yo‘qotib qo‘ysak, ba’zilari
o‘z-o‘zidan ko‘rinmay qoladi.
Kometa
bosh qismining diametri ko‘pincha 50 mingdan 250 ming kilometrgacha bo‘ladi.
Demak, o‘rtacha kattalikdagi kometaning diametri Yer diametridan o‘n barobar
katta ekan. Diametri Quyosh diametriga teng keladigan kometalar ham uchraydi.
Kometalarning
massasi nisbatan kichik, ya’ni Yer massasidan bir necha yuz milliard baravar
kichik. Shunday bo‘lsa-da, u milliard tonnani tashkil etishi mumkin. Masalan,
o‘rtacha kattalikdagi
kometaning massasi Oq dengiz — Boltiq kanalini qurishda qazib chiqarilgan
tuproq massasiga tenglashadi. Kometalarning kattasi ham, kichigi ham bor. Hatto
katta kometa ham Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralaming harakatlanishiga
xalaqit bermaydi, shuningdek, o‘zi ham hech qanday to‘siqqa uchramaydi.
Yer
kometa bilan to‘qnashishi mumkinmi? Kometaning qattiq yadrosi Quyoshga Yer
bilan Quyosh orasidagi masofaga yaqinlashganda ham Yeming kometa yadrosi bilan
to‘qnashish ehtimoli to‘rt yuz milliondan birga teng bo‘ladi. Yiliga o‘rta
hisobda beshta kometa Quyosh atrofidan ana shu masofada o‘tadi. Modomiki
shunday ekan, Yer o‘rta hisobda har 80 million yilda bir marta biron kometa
yadrosiga to'qnash kelishi mumkin.
Yerning
kometa dumi bilan to‘qnashuvi tez-tez ro‘y berib turadi. Masalan, 1910-yil
19-mayda Galley kometasining dumi Yerga tegib o‘tdi, lekin bu to‘qnashuv
vaqtida hech qanday falokat ro‘y bermadi, hatto havoda biron-bir begona gaz ham
paydo bo‘lmadi.
Mabodo
sayyoramiz kometa yadrosi bilan to‘qnashgudek bo‘lsa, kometa yadrosidagi tosh
bo‘laklari Yerga sochilib tushar va tushgan tosh bo‘laklarining bir-biridan
uzoqligi o‘nlab, yuzlab kilometrga yetar edi. Bu vaqtda yerda, nari borsa,
kuchsiz zilzila bo‘lib o‘tar edi.
Foydalanilgan manbalar:
