Xalqaro iqtisodiy aloqаlar
Har qanday davlat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida xalqaro iqtisodiy aloqalar muhim rol o'ynaydi.
Hatto eng rivojlangan yirik davlatlar ham xalqaro aloqalarsiz ishlab
chiqarishda kerakli samaralarga erisha olmaydi. Xalqaro iqtisodiy aloqalar
nafaqat davlatlarning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga, balki xalqaro
tinchlikning mustahkamlanishiga ham har taraflama yordam beradi.
Shu sababli G'arbning rivojlangan
mamlakatlari xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlanishida yetakchi mavqelarga
ega. Aksincha, ko'plab rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy qoloqligi sababli bu
borada pastki pogonalarda turadi.
BMT 70-yillardayoq yangi xalqaro iqtisodiy tartiblar
dasturini qabul oqilgan edi. Dastur asosida xalqaro iqtisodiy aloqalarni
adolatli va teng huquqlilik asosida tashkil qilish, o'zaro hurmat va manfaatlar
daxlsizligiga qat`iy amal qilish tamoyillari ishlab chiqilgan.
Xalqaro iqtisodiy aloqalarning tayanch yo`nalishlaridan biri xalqaro savdodir. Qadimdan ijtimoiy
hayotda muhim rol o'ynab kelayotgan xalqaro savdo FTI davrida yangi yuksalish bosqichiga kirdi. Xalqaro savdoning muhim xususiyatlaridan biri unda tovarlar tarkibi,
salmog'i va yo'nalishlarining doimo o'zgarib borishidir.
Quyidagi jadvaldan ko'rinib
turibdiki, jahon bozorida, hatto ozig-ovqat mahsulotlarini hisoblamaganda ham,
aholi va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun tayyor zaruriy mahsulotlar hissasi
tez o‘sib borgan. Xalqaro savdoning muhim talablaridan biri ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar sifatiga e’tibormng kattaligidir. Jahon
andozalariga mos holda ishlab chiqarilgan tovarlargina ayovsiz raqobatlarga
bardosh bera olishi mumkin. Boshqacha aytganda, jahonga mashhur «Soniy»,
«Xitachi», «Samsung», «Panasonik», «Adidas», «Mersedes-Benz», «Boing» kabi
firma va kompaniyalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlarining sifati va turlari
shu kun talabiga mosligi tufayli doimo о`sishga etishmoqdalar.
Xalqaro savdodagi tovar mahsulotlari tarkibi (foiz hisobida)
|
Mahsulot turlari |
1960-y. |
2012-y. |
|
Xomashyo va yarimfabrikat mahsulotlari |
15 |
9 |
|
Oziq-ovqat va qishloq xo`jalik xomashyolari |
10 |
11 |
|
Yoqilg`i mahsulotlari |
30 |
19 |
|
Iste`molga tayyor mahsulotlar |
45 |
61 |
|
Jami |
100 |
100 |
Jahon savdosi ham geografik
xilma-xillikka ega. Bunda ikki yo'nalish ajralib turadi. Jahon bozorida qatnashadigan
mintaqalar, davlatlar, ya’ni G‘arbiy Yevropa, Shimoliy Amerika, ayrim Sharqiy
Osiyo mamlakatlari va boshqalar xalqaro savdoga, asosan, yuqori texnologiya
asosida ishlab chiqarilgan turli ishlab chiqarish vositalari va aholi iste’mol
buyumlari yetkazib bersa, Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari turli
yoqilg'i, ma’dan kabi mineral boyliklari, xilma-xil qishloq xo'jalik
mahsulotlaridan iborat xomashyo mahsulotlari chiqaradi. Ayniqsa, Fors qo'ltig'i
mamlakatlari neft, Markaziy va Janubiy Afrika hamda Janubi-sharqiy Osiyo
mamlakatlari rangdor metall rudalari, Markaziy va Janubiy Amerika davlatlari
tropik dehqonchilik mahsulotlari bilan jahon savdosida keng ishlirok etadilar.
Jahonning tashqi savdosida Xitoy, germaniya,
AQSH kabi mamlakatlar yetakchilik qiladi. Jumladan, Xitoy 50 mingdan ortiq
nomenklaturadagi tovarlarni eksport qiladi. U dunyoda avtomobillarni eksport
qilish bo`yicha 1-o`rinni egallaydi (2012-y. 17 mln. mashina eksport qildi).
AQSH avtomobillar (14 mln. dona), aerokosmik telekommunikatsion mahsulot,
Germaniya kimyo mahsuloti, avtomobillar eksportida yetakchilik qiladi. Xuddi
shunday fikrni boshqa rivojlangan davlatlar to`g`risida ham bildirish mumkin.
O`zbekiston ham jahon savdo aloqalarida
o`ziga munosib o`rinni egallashga harakat qilmoqda. Eng muhimi, mamlakatda
keyingi yillarda xomashyo eksportidan tayyor mahsulot eksportiga harakat
qilinmoqda va buy o`nalishda katta ijobiy o`zgarishlar yaqqol ko`zga
tashlanadi. Mamlakatda eksport hajmi 2011-yilda 2010-yilga nisbatan 13023,4
mlrd. AQSH dollardan 15021,3 mlrd. AQSH dollariga ko`paydi yoki 115,3 foizga
oshdi. Shu yil ichida paxta tolasini eksport qilish hissasi 12,1 foizdan 9,0
foizgacha qisqardi, mashina va uskunalarning eksporti esa 5,5 foizdan 6,6
foizgacha o`sdi. Umuman olganda davlat mustaqilligining keyingi 10 yili
O`zbekistonning savdo aloqalarida ijobiy
o`zgarishlarga boy bo`ldi.
Va,
nihoyat, xalqaro iqtisodiy aloqalarning eng ommaviy yirik sohasi - xalqaro
turizm. Bu soha rivojlanishi xalqaro doirada, ayniqsa, so'nggi o‘n
yilliklar davrida o'zining eng yuqori ko'rsatkichlaijga erishdi. Xalqaro
turizmda ishtirok etganlar soni 1950-yilda 25 mln. kishi bo'lgan bo`lsa,
hozirgi vaqtga kelib bu ko'rsatkich 900 mln. kishidan oshib ketdi. Turizm
mo'may daromad keltiradigan sohadir. Undan tushadigan yillik daromad miqdori
jahon bo'yicha o'rtacha 850 mlrd. dollardan ortiqdir. Yildan-yilga jahonda
turistlar soni va undan tushadigan daromad hajmi tez sur’atlar bilan o'sib
bormoqda.
Xalqaro turizm Yevropa
mamlakatlarida har jihatdan taraqqiy etgan. Jahon turizmining 57 foizi ana shu
qit’a hissasiga to'g'ri keladi. Bu ko'rsatkich Osiyoda 16%, Shimoliy Amerikada 8%
va boshqa mamlakatlarda 19% ni tashkil qiladi. Xalqaro turizm rivojlanayotgan
mamlakatlarda o`sib bormoqda. Ular hissasiga jahon turistlarining 17% i to'g'ri
keladi. Tabiiy va tarixiy-madaniy rekreatsiya resurslari uyg'unlashib ketgan
Ispaniya, Fransiya, Italiya, Gretsiya, AQSH kabi davlatlar xalqaro turizmdan
eng katta daromad ko'rmoqdalar. Undan
Kipr, Barbados,
Bagam, Bermud, Seyshel orollari kabi «kurort orollari» ham asosiy daromadga ega
bo'lmoqdalar. Ispaniya, Fransiya, Italiya, AQSHga yiliga o`rtacha 30-50 mln.
nafar turistlar kelib-ketmoqda.
Использованные источники:
