Suv - bu hayot
Tabiat boyliklari orasida suv alohida o’rin tutadi. Chunki barcha tirik jonzotlar hayotining asosiy manbai suvdir. Suvsiz hayot bo’lishi mumkin emas. Hattoki ota bobolarimiz suvni toza saqlashga, undan oqilona foydalanishga alohida e’tibor berganlar.
Har doim odamlanni suv bilan ta’minlash masalasi muammo bo’lib kelgan. Hattoki, hozirgi paytda ham Gretsiya, Gollandiya, Germaniya, Shveysariya, AQSH va boshqa ko’plab mamlakatlarda ichimlik suvi bilan ta’minlash bosh masaladir.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida va ekologik tanglik bor paytda mustaqil O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tabiatning barcha boyliklari qatori, suv resurslariga ehtiyojlari benihoya katta. Kelajak avlo-dimizning taqdiri, baquvvatligi, sog’ligi obi-hayotimiz bilan bog’liq ekan, demak, ayni shu kunlarda qabul qilinayotgan suv tog’risidagi qonun, qaror va farmonlar, suv boyliklaridan oqilona foydalanish, uni bulg’anish va ifloslanish hamda kamayib ketishidan saqlash ishiga ko’maklashishi lozim. Asosan suv resurslarini huquqiy ekologik muhofaza qilish maqsadida huquqiy ilmiy yo’nalishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir.
Yuqoridagi talablar hamda suv resurslaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, umuman olganda suv resurslari bilan bog’liq barcha muammolar, O’zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi 1993-yil 6-mayda qabul qilingan qonunida1 o’z aksini topdi.
O’zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-mayda qabul qilingan "Suv va suvdan foydalanish to”g”risida”gi qonunning 3-moddasiga asosan, "Suv O’zbekiston Respublikasining davlat mulki – umummilliy boylik hisoblanadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo’ lib, u davlat tomonidan qo’riqlanadi.”
Mazkur qonunning 101-moddasida, yer osti suvlarini muhofaza qilish tartibi ifodalangan.
Yer osti suvlari chiqarish va undan foydalanish bilan shug’ullanuvchi idoralar suv chiqarilayotgan uchastka va unga tutash hududlarda yer osti suvlariga doir rejimlarga rioya etilishini kuzatib borishlari, shuningdek foydalanilayotgan suvning miqdori va sifatining hisobini yuritishlari shart.
Basharti foydali qazilmalar konlarini qidirish, ularni o”rganish va ulardan foydalanish bilan bog’liq burg’ilash hamda boshqa kon qidiruv ishlarini bajarish chog’ida yer osti suvlari bor qatlamlar aniqlangan taqdirda, bu haqda tabiatni muhofaza qilish, suv xo’jaligi organlariga ma’lum qilinishi hamda belgilangan tartibda yer osti suvlarini muhofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlar ko’rilishi lozim. Sanoat oqindi suvlarini oqizish uchun qaziladigan quduqlar suvli qatlamlarni ifloslantirish manbaiga aylanishi mumkin bo’lsa, bunday quduqlar qazish hollari man etiladi.
O’z-o’zidan suv chiqarib, suvi foydalanish uchun yaroqsiz bo’lgan quduqlarga suvni boshqarish uskunalari o’rnatilishi, ular qonunlarda belgilangan tartibda tovxtatib qo’yilishi yoki tugatilishi lozim.
Sifatli yer osti suvlari to’planadigan manbalar tegrasida qattiq va suyuq chiqindilar to’plash, axlatxonalar bаrpо etish, yer osti suvlarining ifloslanish manbaiga aylanish ehtimoli bo’lgan sanoat, qishloq xjalik obyektlari va boshqa obyektlar qurilishiga yol qo’yilmaydi. Yer osti suvlarini muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko’rish, shu jumladan quduqlarni kuzatish tarmog’ini yaratish faoliyati yer osti suvlarining holatiga ta’sir ko’rsatuvchi korxonalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ko’rinib turibdiki, ushbu moddada yer osti suvlarini huquqiy ekologik muhofaza qilishga har tomonlama e’tibor berilgan.
Yoyinki, xo’jalik faoliyati kichik daryolarning holati va rejimiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, dehqon xo’jaliklari suv xo’jaligi, tabiatni muhofaza qilish organlari bilan birgalik-da suvni, uning musaffoligi va sifatini saqlash chora-tadbirlarini ko’rishlari lozim. Kichik daryolarning suvini muhofaza qilish mintaqalari, bu mintaqa-lardagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning xo’jalik faoliyati rejimi qonunlar bilan belgilanadi.
Suv manbalarini ifloslanishdan muhofaza qilishning eng yaxshi yo’li markazlashgan suv ta’minotini tashkil qilishdan iborat. Ochiq suv havzalaridan suv olinadigan joyni tanlashda suvning ifloslanmasligi, suv havzasiga yetarli miqdorda suv tushib turishini, suvhavzasi atrofining tef silganligini, qirg’oqning buzilmasligini hisobga olish kerak. Suv olinadigan joyni tanlash har safar murakkab sanitariya masalasi hisoblanadi. Muhimi, suv olinadigan joy oqava suvlar tushadigan joydan va aholi yashaydigan territoriyadan ancha yuqori yerda bo’lishi kerak.
Ob-hayotdan foydalanishdagi boshboshdoqlik va mas’uliyatsizlik yomon oqibatlarga olib kelishini O’rta Osiyoda tashkil topgan mustaqil davlatlar hamda Qozog’iston Respublikasi melioratsiya va suv xo’jaligi xizmati rahbarlari obdon mulohaza qilib kovrdilar. Bu masalaning ahamiyati va murakkabliklarini tushinib yetdilar. 1992-yilining 18-fevralida Qozog’iston Respublikasi poytaxti Olmaota shahrida mintaqadagi davlatlararo suv zahiralarini birgalikda boshqarish va muhofaza qilish yuzasidan ahdlashuvga kelishildi. Ahdnoma hujjatini O’rta Osiyo respublikalari hamda Qozog’iston Respublikasi Melioratsiya va suv xovjaligi vazirlari imzoladilar. Hujjatda suv manbalaridan oqilona foydalanishga, suv zahiralarini muhofaza etishda mintaqadagi barcha davlatlar teng huquqli hamda baravar mas’uliyatga ega ekanliklari ko’zda tutildi. Har bir respublika o’z hududida ahdnomaga asosan amal qilish majburiyatlarini oldi. Jumladan,ahdlashuvchi tomonlarning manfaatlarini hurmat qilish, suvdan foydalanishda bir-biriga ziyon yetkazmaslik, suvdan foydalanish va uning zahiralarini ifloslantirmaslik haqida Ahdnomada ko’zda tutilgan talablarga og’ishmay amal qilish majburiyatlari nazar-e’tiborda tutiladi, deb kelishib olindi. Tomonlar suvni isrof qilmaslik, bu bebaho boylikdan samarali foydalanish xususida, shuningdek, ekologiya muammolari, Orol dengiziga har yili zarur miqdorda suv o’tkazib turish haqida bamaslahat bir fikrga keldilar.1993-yil 6-mayda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonuni qabul qilinib u suv va suvdan foydalanishga doir munosabatlarni tartibga solishdan, aholi va xalq xojaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanishdan, suvni bulg’anish, ifloslanish va kamayib ketishdan saqlashdan, suvning zararli ta’sirini oldini olish va uni bartaraf qilishdan, suv obyektlarining holatini yaxshilashdan, shuningdek suvga doir munosabatlar sohasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishdan iborat bo’ldi. Mazkur, qonunda birinchi marta yagona davlat suv fondi masalasi ko’rsatib berildi. O’zbekiston Respublikasining yagona davlat suv fondi:daryolar, ko’llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlaridan; yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir. Davlatlararo daryolar – Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi. (4-modda). Shuningdek, qonunda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari ham aniqko’rsatildi. Jumladan qonunning 5-moddasida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari quyidagicha ko’rsatildi: suv va suvdan foydalanish to’g’risidagi qonunlarni qabul qilish,ularga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish; suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga oid davlat siyosatining asosiy yo’nalishlarini belgilash hamda suv xo’jaligiga oid strategik davlat dasturlarini qabul qilish.
Suvdan foydalanish huquqi tushunchasi asosan ikki holat bilan ko’proq bog’liq. Birinchidan, u suv huquqining asosiy institutlaridan biri bo’lib, suv va suvdan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish hamda suv bilan bog’liq barcha muammolarni o~z ichiga oladi. Ikkinchidan, suvdan foydalanish va uni muhofaza etish bilan bog’liq bo’lgan suv foydalanuvchichlarning huquq va majburiyatlari bilan bog’liq. Asosan suvdan foydalanish huquqi ko’proq suvdan foydalanish huquqini paydo bolishi va bekor bo”lish asoslari bilan ham bog’liqdir. Suvdan foydalanish huquqi bir qator prinsiplarga asoslanadi: suv resurslaridan oqilona foydalanish; suv resurslarini muhofaza qilish; boshqa barcha tabiat boyliklari bilan chambarchas bog’liqligi; suv resurslari qonunda ko’rsatilgan aniq maqsadlarda foydalanish; – suvdan foydalanish davlatning ekologik siyosati bilan bevosita bog’liqligi; suvdan foydalanganlik uchun tegishli haq to’lash lozimligi; suv qonunchiligi bilan birga boshqa barcha ekologik qonunlarni o’z vaqtida, kechiktirmay amalga oshirish va bajarish; – suvdan foydalanish bilan bog’liq xalqaro shartnomalar va konvensiyalarni o”z vaqtida bajarish va boshqalar. O’zbekiston Respublikasi "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonunning 21-moddasiga kovra: "Suv obyektlari aholining ichimlik suvga bo’lgan ehtiyojlarini, maishiy davolash; kurort, sog’lomlashtirish, hordiq chiqarish va boshqa ehtiyojlarini, qishloq xo’jaligi, sanoat, energetika, transport, baliqchilik xo’jaligi hamda boshqa davlat yoki jamoat ehtiyojlarini qondirish uchun qonunlarda ko’zda tutilgan talablar va shartlarga rioya qilingan holda foydalanishga beriladi. Oqindi suvlarni oqizish uchun suv obyektlaridan foydalanishga qonunlarda ko’zda tutilgan hollarda hamda maxsus talablar Va shartlarga rioya qilingan taqdirdagina yo’l qo’yilishi mumkin.Suv obyektlari ayni bir vatda bitta yoki bir nechta maqsadlarda foydalanishga berilishi mumkin. Respublikamiz sharoitida foydalanadigan suv resurslarining asosiy qismi qishloq xo’jaligida sug’orish maqsadlarida ishlatiladi. Uning qismidan esa sanoatda hamda maishiy va kommunal maqsadlarda foydalaniladi. Ana shu har uchala yo’nalish ham yildan-yilga ko’proq suv talab qilmoqda. Natijada regionimizda suv problemasi tobora jiddiy muammo boMib qolmoqda. Bunday sharoitda suvni tejab-tergab ishlatish, uning behuda ketishiga yo’l qo’ymaslik, qaytarma va oqava suvlardan unumli foydalanish, eng muhimi – suv manbalarini ifloslanishdan va ortiqcha minerallanishdan saqlash talab qilinadi. Bundan tashqari ushbu qonunning 22-moddasiga asosan, suvdan foydalanish tori ikki xil deb ko’rsatilgan . Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazo-. ratining vazifasi suvdan foydalanish borasida belgilab qo’yilgan tartibi barcha vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralar, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolar rioya qilishlari, suvni muhofaza qilish, suvning zararli ta’sirini oldini olish va bartaraf qilish vazifalarini, suvni hisobga olish qoidalarini, shuningdek suv to’g’risidagi qonunlarda belgilab berilgan boshqa qoidalarni bajarilishini ta’minlashdir. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, O’zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda va kommunal maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi amalga oshiradilar. Suvdan foydalanish ustidan idoraviy nazoratni O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineral resurslar qo’mitasi organlari amalga oshiradilar. Bundan tashqari, suvdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirishda jamoat birlashmalari, jamoalar va fuqarolarning ishtiroki ahamiyatlidir.Jamoat birlashmalari, jamoalar o’z nizomlariga muvofiq hamda fuqarolar suvdan oqilona foydalanish va uni muhofaza bo’yicha tadbirlarni amalga oshirishda davlat organlariga ko^maklashadilar. Bu tadbirlarni o’tkazishda davlat organlari jamoat birlashmalari, jamoalar va fuqarolar takliflarini hisobga oladilar. Xullas, suv resurslaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza etish ustidan davlat boshqaruvi hamda nazoratini olib borish katta ahamiyatga ega btflib, suv resurslari oqilona foydalanishni, tejab-tergash va uni musaffoligini saqlashni hamda har qanday nojo’ya ekologik huquqbuzarliklarni oldini oladi
