Shimoliy Amerika
Shimoliy Amerika haqida umumiy ma`lumot
Asosiy xususiyatlari
Dunyodagi eng katta oroli bor materik (Grenlandiya, 2,1 mln km kv.), eng katta arxipelag shu materikda (Kanada Arktikasi), eng chuqur darasi (Kolorado kanyoni 2 km ga yaqin, uzunligi 320 km), eng uzun g‘ori (Flint-Mamont, 500 km), eng go‘zal va maftunkor sharsharasi bor (Niagara, bir yilda 10 mln sayyoh keladi), eng baland suv qalqishi bo‘ladi (Fandi qo‘ltig‘i, 18 metr).
Geografik o'rni
Shimoliy Amerika G‘arbiy va Shimoliy yarimsharlarda joylashgan. U boshqa materiklarga nisbatan Qutb tomon uzoq cho‘zilgan. Materikning shakli Janubiy Amerika singari uchburchakni eslatadi. Kattaligi jihatidan uchinchi o‘rinda turadi. Materik qirg‘oqlarini 3 ta okean suvlari yuvib turadi. Janubda Panama bo‘yni orqali (eng tor joyi 48 km) Janubiy Amerika bilan tutashgan..
O'rganilishi
Janubiy Amerika hududiga nisbatan Shimoliy Amerika yevropaliklarga ancha oldin ma'lum bo‘lgan. X asrning oxirida norman Erik Rauda (Malla) Grenlandiyani, materikning shimoli-sharqiy qismini o‘rgandi. Jon Kabot Nyufaundlend orolini va Labrador yarimoroli qirg‘oqlarini kashf etdi. XVII asrda G.Gudzon, A.Makenzi va boshqalar materikning sharqiy va shimoliy qismlarini o‘rganishdi.
S himoliy Amerika bilan Yevrosiyo qadimgi Lavraziya quruqligining tarkibiy qismi bo‘lgan. Mezozoy erasining boshlarida Shimoliy Amerika Yevrosiyodan ajralgan. So‘nggi 1 mln yil davomida Yevrosiyo bilan Shimoliy Amerika bir-biridan 40 km masofa uzoqlashgan.
J anubiy Amerika hududiga nisbatan Shimoliy Amerika yevropaliklarga ancha oldin ma'lum bo‘lgan. X asrning oxirida norman Erik Rauda (Malla) Grenlandiyani, materikning shimoli-sharqiy qismini o‘rgandi. Jon Kabot Nyufaundlend orolini va Labrador yarimoroli qirg‘oqlarini kashf etdi.
T og‘li qismidagi Kordilyera, uning sharqidagi Qoyali tog‘lar asosiy tog‘ tizimlaridir. Materikning eng baland nuqtasi Mak-Kinli cho‘qqisi (6194 m), eng past nuqtasi Ajal vodiysi (-86 m) ham tog‘ mintaqasida joylashgan.
- Maydoni (orollar bilan birga) - 24365 000 kv.km
- Orollar maydoni - 3 890 000 kv.km
- Materik qirg'oqlarining uzunligi - 60 000 km
- Dengiz sathidan o'rtacha balandlik - 720 metr
- Dengiz sathidan eng yuqori balandlik - Mak-Kinli t. (AQSh) 6194 metr
- Dengiz sathidan eng past balandlik - Ajal vodiysi (AQSh) -86 metr
- Eng shimoliy nuqta - Merchison burni (Kanada)
- Eng shimoliy nuqta koordinatasi - 71 daraja 50' sh.k. 94 daraja 45' g'.uz.
- Eng janubiy nuqta - Maryato burni (Panama)
- Eng janubiy nuqta koordinatasi - 7 daraja 12' sh.k. 80 daraja 52' g'.uz.
- Eng g'arbiy nuqta - Uels Shahzodasi burni (AQSh)
- Eng g'arbiy nuqta koordinatasi - 65 daraja 35' sh.k. 168 daraja 05' g'.uz.
- Eng sharqiy nuqta - Sent-Charlz burni (Kanada)
- Eng sharqiy nuqta koordinatasi - 52 daraja 24' sh.k. 55 daraja 40' g'.uz.
- Dengizlari: Baffin, Bering, Bofort.
- Bo'g'izlar: Shelexov, Bering, Devis, Gudzon, Foks
- Qo'ltiq: Meksika, Gudzon, Alyaska, Kaliforniya, Fandi.
- Yarimorollar: Labrador, Alyaska, Yukatan, Florida
- Tekisliklar: Buyuk, Markaziy
- Pasttekisliklar: Atlantkabo'yi, Meksikabo'yi, Missisipi
- Botiqlar: Ajal vodiysi, Katta Kanyon, Mamont g'ori
- Oqimlar: Golfstrim, Labrador, Antil, Kaliforniya, Alyaska.
- Eng uzoq umr ko'ruvchi daraxt-Sekvoyya (5 ming yil).
- Eng baland suv ko'tarilishi - Fandi qo'ltig'i (balandligi 18 m).
- Eng katta dara - Kolorado (uzunligi 320 km).
- Eng uzun g'or - AQSH, Flint-Mamont g'ori (uzunligi 565 km).
- Eng uzoqqa uchuvchi qush - Monarx (4000 km).
- Qirg'og'i yo'q dengiz - Sargasso.
- Eng katta baliq - Kit-akula (14 metr, 12 tonna).
- Eng katta kaktus - Saguaro (24 metr).
- Eng kuchli shamol elektr stansiyasi - AQSHda qurilgan (3000 kVt/soat).
Daryolar
| Nomi | Uzunligi, km | Havzasining maydoni, ming kv.km |
|---|---|---|
| Misisipi (Missuri bilan) | 6 019 | 3 268 |
| Makkenzi (Atabaska bilan) | 5 472 | 1 800 |
| San Lavrentiy | 3 057 | 1 269 |
| Rio-Grande | 3 033 | 570 |
| Yukon | 2 897 | 855 |
| Nelson | 2 574 | 1 070 |
| Kolorado | 2 333 | 635 |
| Kolumbiya | 1 953 | 669 |
| Cherchell | 1609 | 281 |
Tog' cho'qqilari
| Nomlanishi | Tog` tizimi, hududi | Dengiz sathidan balandligi, metr |
|---|---|---|
| Mak-Kinli | Alyaska | 6 193 |
| Logan | Alyaska | 6 050 |
| Avliyo Ili | Alyaska | 5 488 |
| Uintni | Serra-Nevada | 4 418 |
Elbert | Qoyali tog`lar | 4 399 |
| Penya-Nevada | Sharqiy Serra-Madre | 4 054 |
| Uoddington | Qirg'oq tizmasi | 4 042 |
| Robson | Qoyali tog'lar | 3 954 |
| Chorreras | G'arbiy Serra-Madre | 3 150 |
| Mayklson | Bruks tizmasi | 2 816 |
| Mitchell | Appalachi | 2037 |
Vulqonlar
| Nomlanishi | Joylashgan hududi | Dengiz sathidan balandligi, metr |
|---|---|---|
| Orisaba | Meksika | 5 747 |
| Popokatepetl | Meksika | 5 452 |
| Sanford | Alyaska | 4 939 |
| Reynir | Kaskad tog'lari | 4 392 |
| Shasta | Kaskad tog'lari | 4 317 |
| Taxumulko | Gvatemala | 4 217 |
| Irasu | Kosta-Rika | 3 432 |
| Xud | Kaskad tog'lari | 3 427 |
| Lassen-Pik | Serra-Nevada | 3 187 |
| Iliamna | Alyaska | 3 075 |
| Shishaldina | Unimak oroli | 2 860 |
| Katmay | Alyaska | 2 047 |
Orollar
| Nomi | Maydoni, kv.km | Nomi | Maydoni, km.kv |
|---|---|---|---|
| Grenlandiya | 2 176 000 | Vankuver | 32 100 |
| Baffin Yeri | 519 000 | Somerset | 24 300 |
| Viktoriya | 213 800 | Aleut | 17 666 |
| Elsmir | 202 700 | Prins-Patrik | 15 800 |
| Nyufaundlend | 111 000 | Bagam | 11 400 |
| Kuba | 105 007 | Yamayka | 11 100 |
| Gaiti | 77 200 | Keyp-Breton | 10 300 |
| Banks | 69 900 | Qirolicha Sharlotta | 10 282 |
| Devon | 56 400 | Kadyak | 9 515 |
| Sautgemton | 44 149 | Puerto-Riko | 8 900 |
| Melvill | 42 100 | Antikosti | 7 880 |
| Aleksandr arx. | 36 800 | Avliyo Lavrentiy | 4 900 |
| Aksel-Xeyberg | 34 400 | Gvadelupa | 1 779 |
| Shaxzoda Uels | 33 338 | Martinika | 1 110 |
Qiziqarli ma`lumot va savol-javoblar
- Eng qalin qor qor 11,5 metr, 1911-yil mart oyida Kaliforniyada kuzatilgan.
- Eng kuchli shamol 1934-yil 12-aprelda Vashington tog'ida (41,6 m/sek) kuzatilgan.
- To'fon, tornado shamollari materikning janubi-sharqiy hududlariga katta talofat keltiradi.
- Quyoshli kunlar eng ko'p bo'ladigan joy - Arizona shtatidagi Yuma degan joyda. Bu yerda yilning 95 foizi quyoshli kunlardan iborat.
-Shimoliy Amerikada 6 ta iqlim mintaqasi tarkib topgan. Bular: arktika, subarktika, mo'tadil subtropik, tropik va subekvatorial.
- Subtropik tog' o'rmonlarida balandligi 100 metr, diametri 9 metr keladigan sekvoyya daraxti o'sadi.
- Meksika tog'ligining asosiy o'simligi - kaktuslar hisoblanadi.
- Shimoliy Amerikada 50 dan ortiq milliy bog'lar bor. Ular ichida eng yiriklari: "Shimoli-G'arbiy Grenlandiya" milliy bog'i, Buyuk Kanyon, Sekvoyya, Mamont g'ori, Ajal vodiysi, "Yellouston" bog'i.
- Shimoliy Amerikaga aholining ko'chib kelishi bundan 2000-3000 yil oldin boshlangan.
- Materik qovoq, makkajo'xori, dukkaklilar vatanidir.
- Kanada Arktikasida eskimoslar yashaydi. Ular jami 60 000 kishi qolgan bo'lib, o'zlarini induistlar deyishadi. Ular qishda qordan uy (igla) yasashadi.
- Shimoliy Amerikada 15 mln hindular yashaydi.
- Niagara sharsharasini tomosha qilish uchun har yili bu yerga 10 mln. sayyoh keladi.
- Yerning shimoliy magnit qutbi -Baters orolida.
- Kanada hududining 50 foizi o'rmonlar bilan band.
- Eng baland sharshara - Yosemed (Mersed daryosida) - 757 metr.
- Eng katta kaktus - Saguuaro, balandligi 24 metrga boradi.
- Burama shoxli antilopa - eng tez chopadigan hayvon.
- Eng og'ir zaharli ilon - chinqiroq ilon bo'lib uning og'irligi 15 kg gacha boradi.
- Kordelyera tog'larida o'ziga xos hayvon - qalin junli qor echkisi yashaydi.
- Shimoliy Amerikadagi eng katta davlat - Kanada bo'lib, yer maydoni 10 mln.kv.km.
- Kanadada dunyoda eng katta "Vud Baffalo" milliy bog'i tashkil etilgan. Bu yerda bizonlar himoya qilinadi.
- Kolorado daryosida eng katta kanyon hosil bo'lgan. Bu tor va tik qirg'oqli jarlikning uzunligi 350 km, eni 6-28 km ga, chuqurligi 1,0 km gacha boradi. Bu yerda har yili 2 mln sayyoh keladi.
- Iliq oqim qaysi qo'ltiqdan boshlanadi? Meksika qo'ltig'i.
- Qaysi qo'ltiq suvlari Labrador yarimorolining qirg'oqlarini yuvib turadi? Gudzon.
- Kolorado daryosi o'z suvini qaysi qo'ltiqqa quyadi? Kaliforniya qo'ltig'i.
- Dengizchilar qaysi qo'ltiqni ko'pincha «Muz solingan qop» deb ataydi? Gudzon qo'ltig'i.
- Qaysi qo'ltiq suvlari Florida yarimoroli qirg'oqlarini yuvib turadi? Meksika qo'ltig'i.
- Qaysi qo'ltiq obrazli qilib «qaynoq tova» deb ataladi? Meksika qo'ltig'i.
- Qaysi qo'ltiq Tinch okeanining bir qismi hisoblanadi? Kaliforniya qo'ltig'i.
- Labrador yarimoroli qaysi qo'ltiqdan sharqda joylashgan? Gudzon qo'ltig'i.
- Qaysi qo'ltiq suvlari Kuba mamlakati qirg'oqlarini yuvib turadi? Meksika qo'ltig'i
- Daryo oqiziqlaridan tarkib topgan tekislik- Missisipi tekisligi.
- Ko'hna va juda yemirilgan tog'lar - Appalachi tog'i.
- 4000 km dan ortiq masofaga keng yoyilib cho'zilgan tekislik - Buyuk tekislik.
- Orasida Katta havza joylashgan tog' - Kordilyera tog'i.
- Qadimgi muzlik gil va toshlarni qoldirgan tekisliklar - Markaziy tekislik.
- So'nmagan vulkanlari bor tog'lar- Kordilyera tog'i.
- Neft bilan tabiiy gaz qazib olinadigan tekislik – Missisipi tekisligi.
- Janubiy qismi lyoss bilan qoplangan tekislik - Markaziy tekislik.
- Baland tizmalari ko'p yillik qor va katta-katta muzliklar bilan qoplangan tog' - Kordilyera tog'i.
- Yonbag'irlari yotiq (qiya), tog' tepalari yassi va keng vodiylari bor tog'lar- Appalachi.
- Qaysi daryo bahaybat kanyon hosil qiladi? Kolorado daryosi.
- Qaysi daryo Buyuk ko'llar suvini Atlantika okeaniga olib kelib quyadi? San Lavrentiya.
- Qaysi daryo hindular tilida «guldurovchi suv» deb ataladi? Niagara daryosi.
- Qaysi daryo hindular tilida «serloyqa daryo» deb ataladi? Missuri.
- Qaysi daryo Shimoliy Amerikada eng katta? Missisipi daryosi.
- Qaysi daryo eng katta delta hosil qiladi? Missisipi.
- Qaysi daryo Eri va Ontario ko'llarini tutashtirib turadi? Niagara daryosi.
- Qaysi daryo Kalifomiya qo'ltig'iga quyiladi? Kolorado.
- Qaysi daryo Meksika qo'ltig'iga quyiladi? Missisipi.
- Qaysi daryo hindular tilida «katta daryo» deb ataladi? Missisipi.
- Qaysi daryo uzunligiga ko'ra o'zi kelib quyiladigan daryodan katta? Missuri.
- Qaysi daryo deltasi qo'ltiqqa yiliga 100 m kirib boradi? Missisipi.
