O‘rta Osiyodagi iqlimiy tafovutlar
O‘rta Osiyo iqlimida ko‘zga
yaqqol tashlanadigan asosiy xususiyatlar — iqlimning keskin kontinentalligi,
quyoshli kunlarning ko‘p bo‘lishi, yoz oylarida haroratning nihoyatda yuqoriligi,
issiqlik resurslariga boyligi va nihoyat, hududning juda qurg‘oqchilligidir.
Ana shu umumiy iqlimiy xususiyatlar bilan birga, O‘rta Osiyoning shimoliy va
janubiy qismlari iqlimning bir qator muhim ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir-biridan
ancha farq qiladi. Jumladan, o‘lkaning shimoliy qismlari iqlimining hosil
bo‘lishida Markaziy Osiyo, Sharqiy Sibir, Sharqiy Yevropaning ta’siri kattaroq
bo‘lsa, janubiy qismlarida O‘rta dengiz va g‘arbiy iliq shamollarning ta’siri ko‘proq sezilib turadi.
Shu sababli O‘rta Osiyo
hududi 2 ta iqlimiy kichik o‘lkaga ajratiladi:
1) Qozog‘iston iqlimi; 2) Тuron iqlimi. Iqlimiy jihatdan ajratilgan bu
ikki kichik o‘lka o‘rtasidagi chegara uncha aniq emas. Xaritada O‘rta Osiyoning
g‘arbiy qismidagi Qorabo‘g‘ozgo‘ldan Ustyurtning janubi, Qoraqum, Qizilqum cho‘llarining
shimoliy qismi bo‘ylab chiziq o‘tkazsak, Janubiy Qozog‘istondagi Qoratov
tizmasining shimoliy chekkasiga yetamiz. Undan keyin chegara Qoratov, Тalas
Olatovi va Farg‘ona tizmasi orqali o‘tadi. Ana shu shartli chiziq — chegaraning
shimolida Qozog‘iston iqlimi, janubida esa Тuron iqlimi bo‘ladi.
Qozog‘iston iqlimi bilan
Тuron iqlimi o‘rtasidagi asosiy tafovutlar, eng avvalo, atmosferadagi harakat
xususiyatlari ta’sirida vujudga kelgan. O‘rta
Osiyoning janubiy qismini egallagan Тuron iqlimiga yilning salqin
faslida siklon faoliyatining kuchli bo‘lishi va u bilan bog‘liq ravishda
yog‘in-sochinlarning ko‘p tushishi, ob-havoning tez o‘zgaruvchan, nisbatan iliq
kelishi xos bo‘lsa, yozda kuchli qizigan, quruq, kontinental Тuron tropik
havosining vujudga kelishi, jazirama issiq, haddan tashqari quruq va nisbatan
sokin ob-havoning uzoq turishi xosdir.
O‘lkaning shimoliy qismidagi
Qozog‘iston iqlimiga qishda Markaziy Osiyo antisiklonining ta’siri katta
bo‘ladi, natijada, havoning harorati juda past bo‘lib, qor qoplami ancha qalin,
qahraton qish uzoq davom etadi. Yozda Qozog‘iston hududida mo‘tadil havo
massasi uzoq vaqt turadi, siklon faoliyati kuchayadi, ob-havo tez-tez o‘zgarib,
yog‘inlar yog‘ib turadi. Qozog‘iston iqlimi mo‘tadil iqlim mintaqasiga
kiritiladi. Тuron iqlimi subtropik iqlim xususiyatlariga ega.
Тuron iqlimida yillik
yog‘inlarning 35-40 foizi qish va bahor oylariga, atigi 2-5 foizi yoz oylariga
to‘g‘ri keladi. Qozog‘iston iqlimida esa qishki va yozgi yog‘inlar miqdori
deyarli teng bo‘ladi. Тuron iqlimiga xos bo‘lgan qishda «iliq» kunlarning ko‘p
bo‘lishi Qozog‘iston iqlimi uchun mutlaqo xos emas.
