Oliy ta'lim
Oliy ta'lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura.
Bakalavriat — bu to`rt yil davom etuvchi yo`naltirilgan nazariy va amaliy bilim beruvchi oliy ta'limning birinchi bosqichi hisoblanadi. Bakalavr dasturini o`qitish niho siga etgach talaba davlat attestatsiyasining yakuniy xulosasiga muvofiq o`qitilgan yo`nalish asosida "bakalavr" darajasiga loyiq deb topiladi hamda davlat namunasida ko`rsatilgan diplom beriladi.
Magistratura — bu ikki yil davom tadigan aniq yo`nalish asosida nazariy hamda amaliy bilim beruvchi, bakalavrni bitirgachgina tanlov asosida ta'lim olish davom ettirilishi mumkin bo`lgan oliy ta'lim bosqichi.
Magistraturada o`qish yakunlangach bitiruvchilarga davlat attestatsiyasi kommisiyasining yakuniy xulosasiga muvofiq aniq mutaxassisligi ko`rsatilgan "magistr"lik darajasi va magistrlikni tasdiqlovchi davlat namunasida ko`rsatilgan diplom beriladi.
Davlat namunasidagi bakalavr va magistr diplomlari diplom egalariga mutaxassisliklari bo`yicha kasbiy faoliyat bilan shug`ullanish yoki o`quv muassasasida kelgusida o`qishni davom ettirish imkonini beradi.
Oliy ta'lim muassasalari
Oliy ta'lim muassasalari yuridik maqomga ega. Respublikamizda oliy ta'lim muassasalarining quyidagi ko'rinishlari bor:
universitet — oliy ta'lim dasturini bajarishda talabalarga egallayotgan sohasi bo'yicha yoki keyinchalik o`qishlarini davom ettirishlari uchun keng qamrovli bilim berishga e'tibor qaratiladi; akademiya — oliy ta'lim dasturini bajarishda oliy ta'lim berish bilan bir qatorda keyinchalik o`qishlarini davom ettirishlari uchun aniq bir yo`nalishga tayyorlaydi; institut — barcha oliy ta'lim muassasalari kabi oliy ta'lim dasturini bajaradi, bilim berishda bir yo`nalishga qaratilgan bilim beriladi.Oliy ta'lim olish uchun nodavlat muassasalarini tuzishga qonunchilik ruxsat beradi. Ushbu muassasaga davlat akkreditatsiyani attestatsiya dan tegishli tartibda o`tgachgina bersa u o`qitish huquqiga ega.
Oliy ta'lim muassasalarining Attestatsiya u davlatga tegishli yoki xususiyligidan qat'iy nazar, kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish Boshqarmasi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tasdiqlagan, Davlat test markazi tomonidan qabul qilingan pedagogik kadrlar va ta'lim muassasalarining attestatsiyadan o`tkazish Nizomi asosida oliy ta'lim muassasalarining professor-o`qituvchilar jamoasi attestatsiyasidan o`tkaziladi. Attestatsiya natijalariga ko`ra istalgan oliy o`quv muassasasi davlat akkreditasisidan mahrum etilishi mumkin.
Eksternat — oliy ta'lim dasturiga muvofiq oliy ta'lim muassasasining o`qitiluvchi tartibini keyingi (joriy va yakuniy) attestatsiyagacha tanlangan yo`nalish (mutaxassislik) bo`yicha mustaqil o`rganish.
Masofaviy ta'lim — asosiy faoliyatdan uzilmagan holda ta'lim muassasasidan uzoqda o`quv dasturidagi mavjud bilimlarni o`zlashtirish. U zamonaviy axborot texnologiyalari va telekommunikatsiyaning texnik vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi.
Kunduzgi o`qitish bo`yicha mutaxassislarni tayyorlashning yo`nalishlari ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Oliy ta'limning maqsad va vazifalari
Oliy ta'limning asosiy maqsadi zamon talablariga javob bera oladigan malakali, raqobatbardosh, yuksak bilimli, oliy ta'lim mutaxassisi talablariga o`zi tanlagan yo`nalishi yuzasidan talabga javob bera oladigan respublikaning ilm-fan, madaniyat, iqtisod, ijtimoiy sohalarini rivojlantirishda o`z hissasini qo`shadigan mustaqil fikrlay oladigan, yuksak ma'naviyatga bo`lgan yuqori salohiyatli mutaxassislarni tayyorlashdir.
Oliy ta'limning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
davlat ta'lim standartiga muvofiq zamonaviy dasturlar asosida o`qitishning sifatini ta'minlash; oliy malakali ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash; ilm-fan, madaniyat, iqtisodning zamonaviy tuqlari, mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy istiqbolini tuqlarini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish; oliy ta'limning insonparvarligini ta'minlash maqsadida yoshlar tarbi siga milliy istiqlol g`oyasi asosida milliy va umuminsoniy qadriyatlar, Vatanga, oilaga, atrof-muhitga muhabbatni singdirish; o`qitishning interfaol usullarini, pedagogik innovasion hamda axborot kompyuter texnologiyalarini, mustaqil ta'lim olish, masofaviy ta'lim tizimini amaliyotga joriy qilish; oliy ta'limda fan va ishlab chiqarish mexanizmlarining uyg`unligi mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotda qo`llash; ilmiy-pedagogik kadrlar va talim oluvchilarning ilmiy-ijodiy faoliyati, ilmiy tadqiqotlari yordamida fan, texnika, texnologiyalarni rivojlantirish, ta'lim jarayoni orqali mamlakat iqtisodining rivojlanishiga hissa qo`shish; davlat va nodavlat oliy o`quv muassasalarini rivojlantirish asosida ta'lim xizmatlari bozorida raqobatni zaga keltirish; oliy o`quv muassasalarini boshqarish va kengaytirishni takomillashtirish uchun jamoat boshqaruvining vasiylik va kuzatuvchi kengashlarni kiritish; ta'lim va kadrlar tayyorlash sifatini tekshirish uchun marketing tadqiqotlarini olib borish, yo`nalishi bo`yicha belgilangan mehnat bilan ta'minlash monitoringini tuzish; oliy ta'lim sohasida ikki tomonlama foydali xalqaro aloqalarni rivojlantirish.Oliy ta'lim tuzilishi
Oliy ta'lim tizimi quyidagicha tuzilgan:
davlat va nodavlat oliy ta'lim muassasalarida ta'lim dasturining bajarilishi davlat ta'lim standartiga muvofiq yo`nalishlar va mutaxassisliklar asosida olib boriladi; ilmiy-tadqiqot muassasalari ilmiy tadqiqot ishlarini oliy ta'limni huquqiy-normativ va ilmiy-metodik jihatdan ta'minlash uchun erishadi; oliy ta'limni boshqarish davlat organlarining vakillari, shuningdek, ularga tegishli korxona, muassasa, tashkilotlar orqali amalga oshiriladi.Oliy ta'lim ikki bosqichdan iborat: bakalavriat va magistratura.
O`zbekiston Respublikasida oliy ta'lim muassasalarining quyidagi turlari mavjud: universitet, akademiya, institut (ular bilan teng mavqegayaga bo`lgan o`quv muassasalari).
Universitet:
oliy va undan keyingi ta'lim uchun ta'limni bir necha yo`nalishda beradi; turli sohalardagi mutaxassislarning malakasini oshiradi va qayta tayyorlaydi; fanning turli yo`nalishlarida fundamental va amaliy tadqiqotlarni olib boradi; ilm sohasi bilan chambarchas bog`liq ilmiy va metodik markaz hisoblanadi.Akademiya:
ta'lim sohasida ma'lum belgilangan oliy va oliy ta'limdan so`nggi ta'lim berishga mo`ljallangan o`quv dasturini bajaradi; mutaxassislarning bilimlarini belgilangan tartibda malakasini oshiradi va qayta tayyorlaydi; fan, madaniyat, san'at sohasida fundamental va amaliy ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi; o`z faoliyati doirasida etakchi ilmiy, metodik markazi hisoblanadi.Institut:
oliy va oliy ta'limdan keyingi o`quv dasturlarini bajarishni ta'lim va fanning ma'lum bir me'yorida amalga oshiradi; mutaxassislarni ma'lum bir sohada qayta tayyorlash va malakasini oshirish bilan shug`ullanadi; fundamental va amaliy tadqiqot ishlarini olib boradi.Oliy ta'lim muassasasining davlat ta'lim standartini mutaxassislik yo`nalishlari bo`yicha bajarilishini, kadrlar tayyorlash sifati davlat tomonidan tayinlangan organ oliy ta'lim boshqarmasi tomonidan nazorat qilinadi. Pedagogik kadrlar va o`quv muassasalarini attestatsiya dan o`tkazish, kadrlar tayyorgarligi sifatini nazorat qilish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat test markazi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Bakalavriat
"Ta'lim to`g`risida" va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalarining bakalavriatiga talabalarni qabul qilish tartibi "Oliy ta'lim muassasalarining bakalavriatiga talabalarni qabul qilish tartibi to`g`risida Nizom" bilan, oliy ta'lim muassasalari talabalari o`qishini ko`chirish, qayta tiklash va o`qishdan chetlashtirish tartibi "Oliy ta'lim muassasalari talabalari o`qishini ko`chirish, qayta tiklash va o`qishdan chetlashtirish tartibi to`g`risida Nizom" bilan belgilanadi.
Bakalavriat – fundamental bilimlar beriladigan asosiy oliy ta'lim bo`lib, to`rt yil davom etuvchi oliy ta'limning yo`nalishlaridan biri. Bakalavriyatda ishlab chiqarishdan ajratmagan holda ta'lim jarayonining davom etish muddati bir yildan kam bo`lmagan vaqtga uza edi.
Bitiruvchilarga davlat attestatsiya natijalariga ko`ra, bakalavriyat ta'lim daturining oxirida tayorlov yo`nalishiga ko`ra "bakalavr" akademiyak unvoni, munosib ko`krak nishoni va davlat namunasidagi diplom va uning ilovasi beriladi.
Ta'lim dasturining tarkibiy qismiga, bakalavr tayorlashning kerakli darajasiga, o`quv vazifalarning maksimal hajmiga, kadrlar tayyorlash sifat nazoratining prosedura va mexanizmlariga umumiy talablar, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 16 avgust 2001 yilda tasdiqlangan № 343-chi "Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlari. Asosiy nizomlar" qarori bilan belgilanadi. (№ 15-16, O`zbekiston Respublikasi qonunlar majmuasi, 104 bet).
Bakalavrning professional faoliyat sohasi va turi xarakteristikasi, kvalifikatsion talablar va o`quv fanlari bo`yicha talablar, ta'lim dasturining struktura va tarkibi, uni amalga oshirish mexanizmi va sifatini nazorat qilish aniq tayorlov yo`nalishi bo`yicha davlat ta'lim standartlari orqali belgilanadi.
Bakalavriyatning mos yo`nalishlari uchun, davlat ta'lim standartlari asosida, oliy ta'limni boshqarish bo`yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan o`quv reja va dasturlar, o`quv fanlari ishlab chiqiladi.
Bakalavriyatda bir xil profilli (umumiy kasb xunar tayyorgarligi o`xshash) o`rta maxsus, kasb xunar ta'limiga ega bo`lgan shaxslarga, oliy ta'limning shu yo`nalishidagi o`quv rejalariga bog`liq (ketma-ketlikni ta'minlovchi) ta'lim dasturini to`liq gallashning tezkor imkoniyatlari beriladi.
O`quv rejasiga bog`liq yo`nalish ro`yxati va kadrlar tayyorlash sharoitlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilanadi.
Bakalavr:
yo`nalish bo`yicha lavozimga tayyorlangan oliy ma'lumotga ega bo`lgan shaxslar bilan almashtirilishi kerak bo`lgan ishga; bakalavriyatning mos keluvchi yo`nalishlar doirasida tanlagan mutaxassislik bo`yicha magistraturada oliy ta'limini davom ettirishga; qo`shimcha professional ta'limni kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida olishga tayor.Bakalavrlarni ngi yo`nalishlari bo`yicha tayyorlash huquqi oliy ta'lim muassalarining oliy ta'limni boshqarish bo`yicha davlat vakolatli organi rasmiy iltimosiga binoan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasiga belgilangan tartibda taqdim etiladi.
Magistratura
"Ta'lim to`g`risida" va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalarining magistraturasiga talabalarni qabul qilish tartibi "Oliy ta'lim muassasalarining magistraturasiga qabul qilish tartibi to`g`risida Nizom" bilan belgilanadi.
Magistratura – bakalavriyat asosidagi ikki yildan kam bo`lmagan aniq mutaxassislik bo`yicha oliy ta'limning davomi hisoblanadi. Magistraturada o`qishning davomiyligi ishlab chiqarishdan ajralmagan xolda olti oydan kam bo`lmagan vaqtga uza edi.
Bitiruvchilarga davlat attestatsiya natijalariga ko`ra, magistratura ta'lim daturining oxirida aniq mutaxassislik bo`yicha "magistr" akademiyak unvoni, munosib ko`krak nishoni va davlat namunasidagi diplom va uning ilovasi beriladi.
Ta'lim dasturining tarkibiy qismiga, magistr tayyorlashning kerakli darajasiga, o`quv vazifalarning maksimal hajmiga, kadrlar tayyorlash sifat nazoratining protsedura va mexanizmlariga umumiy talablar, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 16 avgust 2001 yilda tasdiqlangan № 343-chi "Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlari. Asosiy nizomlar" qarori bilan belgilanadi. (№ 15-16, O`zbekiston Respublikasi qonunlar majmuasi, 2001 yil, 104 bet).
Magistrning professional faoliyat sohasi va turi xarakteristikasi, kvalifikatsion talablar va o`quv fanlari bo`yicha talablar, ta'lim dasturining struktura va tarkibi, uni amalga oshirish mexanizmi va sifatini nazorat qilish magistraturaning aniq mutaxassisligi bo'yicha davlat ta'lim standartlari orqali belgilanadi.
Magistraturaning mos mutaxassisligi uchun, davlat ta'lim standartlari asosida, oliy ta'limni boshqarish bo`yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan o`quv reja va dasturlar, o`quv fanlari ishlab chiqiladi.
Magistr:
Oliy ta'lim muassasasida magistratura yo`nalishini ochishning asosiy sharti – bu o`quv tarbiyaviy jarayon bilan bog`liq va yuqori malakali mutaxassislarni tayorlanishini ta'minlovchi mos kafedralarning ilmiy pedagogik potentsiali mavjudligi va ilmiy tadqiqot ishlarini yuqori darajada olib borish imkoniyatining bo`lishi.
Magistrlarni yangi mutaxassisliklari bo`yicha tayyorlash huquqi oliy ta'lim muassalarining oliy ta'limni boshqarish bo`yicha davlat vakolatli organi rasmiy iltimosiga binoan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasiga belgilangan tartibda taqdim etiladi.
Oliy ta'lim muassasasi strukturasida magistraturaning maxsus bo`limi (fakultet, markaz) ochiladi va unga quyidagi vazifalar beriladi:
talabalarning o`quv-tarbiyaviy jarayonini tashkillashtirish va nazorat qilish, o`quv-uslubiy xujjatlar va o`quv-uslubiy ta'minotni ishlab chiqish; magistrlar yetishtirib beruvchi kafedralar faoliyatini koordinatsiyalash; magistrlar tayyorlash prosessining monitoringi.Oliy ta'lim tizimini boshqarish
O`zbekiston Respublikasida oliy ta'lim tizimining boshqaruvi Vazirlar Maxkamasi va O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi doirasida oliy ta'limni boshqarish davlat vakolatli organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Oliy ta'lim boshqaruv organi O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi hisoblanadi.
Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligiga, tarkibida oliy ta'lim muassasalari mavjud bo`lgan vazirliklar va boshqarmalar bilan birgalikda quyidagi vazifalar beriladi:
bakalavr yo`nalishlari va magistratura mutaxassisliklari uchun davlat ta'lim standartlarini, o`quv reja va o`quv fanlari dasturlarni ishlab chiqish, tasdiqlash va bosqichma-boqich kiritib borish, hamda respublika oliy ta'lim muasalarini ular bilan ta'minlash; oliy ta'lim yo`nalish va mutaxassislik Klasifikotoriga zarur bo`lganda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi bilan kelishilgan holda o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish; oliy ta'lim muassasi faoliyatining normativ-huquqiy ta'minotini ishlab chiqish va o`quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish; O`zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalari o`quv-uslubiy boshqaruvini amalga oshirish; Oliy va o`rta maxsus kasb xunar ta'limi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalalarini muvoqlashtirish; Ta'lim, fan va ishlab chiqarishning normativ-uslubiy integratsiyasini ta'minlash.Oliy ta'lim sifatini boshqarishning ijtimoiy shaklarini rivojlantirish maqsadida oliy ta'lim muassasalarining rektorlar kengashi tashkil qilingan bo`lib, uning faoliyati belgilangan nizom bilan tartibga solinadi.
Oliy ta'lim muassasalarining boshqaruvi O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi va mazkur nizom asosida amalga oshiriladi.
Oliy ta'lim muassasining bevosita boshqaruvi rektor tomonidan amalga oshiriladi. Davlat oliy ta'lim muassasasi rektori O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, nodavlat oliy ta'lim muassasalari rektorlari ta'sischilar tomonidan tayinlanadi.
Oliy ta'lim muassasasining ish natijalari uchun to`liq javobgarlik rektor zimmasida turadi. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va oliy ta'lim muassasa Nizomiga ko`ra, rektor oliy ta'lim muassasasi nomidan barcha organ va tashkilotlarda faoliyat yuritadi, mol-mulkga belgilangan tartbda egalik qiladi, shartnomalar tuzadi, ishonchnomalarni taqdim etadi, bankda oliy ta'lim muassasasining hisob raqamini ochadi va kreditlar boshqaruvchisi hisoblanadi.
Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlarini amalga oshirilishining aloxida javobgarligi rektor zimmasiga yuklatilgan.
Oliy ta'lim muassasasi vakolatlari doirasida rektor:
oliy ta'lim muassasasi ishchilar va talabalari uchun majburiy bo`lgan buyruq va topshiriqlarni chiqaradi; prorektorlarning aniq majburiyatlarini va mas'uliyatlarini belgilab beradi; ishchi va xizmatchilarni, hamda ilmiy pedagogik xizmatchilarni O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilagan tartibda ishga qabul qiladi va ishdan bo`shatadi; oliy ta'lim muassasa tarkibiga kiruvchi boshqa tashkilotlar va bo`limlarining ilmiy tadqiqot, tajribiy-eksperimental kompetentsiyasini aniqlab beradi, va ularning nizomlarini tasdiqlaydi; oliy ta'lim muassasalari ishchilari lavozimli maoshlarini orttiradi yoki qo`shimcha to`lovlarni belgilab beradi; kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki boshqa davlat organi bilan kelishilgan holda ishchilarning ichki tartib qonun qoidalarini tasdiqlaydi; Qonunchilikda ko`rsatilgan boshqa vakolatlarni bajaradi.Rektor byudjetdan ajratilgan va oylik maosh fondi mablag`lari chegarasida, oliy ta'lim muassasasi xizmatchilarining lavozim maoshlari tarif setkasi va oyliklarga o`rnatilgan limitlardan kelib chiqqan holda:
oliy ta'limni boshqarish bo`yicha davlatning vakolatli organi bilan kelishilgan holda ilmiy kengashning maslaxatiga ko`ra fakultetlarni ochish va yopish huquqiga ega; O`zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalariga ajratilgan shtatlarga dekan va dekan o`rinbosarlarini tayinlash huquqiga ega.Oliy ta'lim muassasasi faoliyatining asosiy masalalarini ko`rib chiqish uchun ilmiy kegash tashkil qilinadi.
Ilmiy kengashning tarkibi, vakolatlari, tartibi va faoliyati oliy ta'imni boshqarish bo`yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan Tipovoy qarori bilan tartibga solinadi.
Oliy ta'lim muassasasida ijtimoiy boshqaruv organi bo`lgan vasiylar kengashi tashkil qilinadi. Uning tarkibiga ta'sischilar, mahalliy hokimiyat organlari, vazirlik va idora sohalari, muassasa va tashkilotlar, boshqa ta'lim muassasalari, ijtimoiy tashklotlar, fondlar va xomiylarning vakillari kiradi.
Oliy ta'lim muassasasi shu oliy ta'lim muassasasi qoshida tashkil topgan akdemik litseylarning boshqaruvini va bir xil profilli kasb-xunar kollejlarning homiyligini amalga oshiradi.
Oliy ta'lim muassasasi haqidagi amaldagi qonunchiligiga va Nizomiga ko`ra unda ijtimoiy tashkilotlar, ilmiy va ko`ngilli jamiyatlar, dissertatsiyani himoya qilish kengashlari, ilmiy-uslubiy va ilmiy-texnik kengashlar, hamda yosh olimlar kengashini va shunga o`hshashlarni tashkil qilinishi taqiqlanadi.
Oliy ta'lim muassasasi tasdiqlangan ishchilar miqdori va byudjet chegarasida (davlat byudjeti va byudjetdan tashqari mablag`lar), talabalarning miqdoridan kelib chiqqan holda belgilangan tartibda o`z strukturasini shakllantiradi.
Foydalanilgan manbalar:
