Atmosfera. Yerning iqlim mintaqalari
Atmosfera
va uning tuzilishi. Atmosfera (yunoncha, bug‘ — havo qobig‘i) geografik qobiqning eng yuqori qismini egallagan, yengil va serharakat havo qobig‘idir. U Yerning boshqa qobiqlari bilan muntazam ravishda aloqada bo‘lib, o‘zaro ta’sir etib turadi.
Atmosferaning
quyi chegarasi Yer yuzasidan, yuqori chegarasi 2 ming km balandlikdan o‘tadi.
Atmosfera massasining 99,5 % i 80 km gacha bo‘lgan quyi qismiga to‘g‘ri keladi.
Atmosferaning gaz tarkibini birinchi bo‘lib 1774-yilda fransiyalik olim A.
Lavuazye aniqlagan. Hozir uning tarkibida 78 % azot, 21 % kislorod va 1 %
boshqa gazlar uchraydi. Yer o‘ziga tortish kuchi bilan havoni ushlab turadi.
Shuning uchun ham sayyoramizda atmosfera bor. Atmosfera qatlamli tuzilishga
ega. Ular bir-biridan harorati, zichligi, bosimi kabi xususiyatlari bilan
farqlanadi. Quyi qatlam — troposfera
(yunoncha, burilish) Quyosh nuri
va Yerdan qaytgan nur hisobiga isiydi. Havo harorati dengiz sathida +14°C
bo‘lsa, troposferaning yuqori chegarasida –55 °C gacha pasayadi. Bu qatlamga
atmosfera havo massasining 80 % i to‘g‘ri keladi. Xilma-xil jarayonlar (suvning
aylanma harakati, yog‘inlar, shamollar) shu qatlamda kuzatiladi. Qalinligi
ekvatorda 17 km, qutblarda 8-9 km. Havo harorati har 100 m balandlikka ko‘tarilganda
o‘rtacha 0,6 °C soviydi. Troposferadan yuqorida stratosfera (50-55 km gacha),
mezosfera (80-85 km gacha), termosfera (1 000 km gacha), ekzosfera (2 000 km
gacha) joylashgan.
Iqlim hosil qiluvchi omillar. Yer yuzasi iqlimining xilma-xil bo‘lishiga, asosan, uchta
omil ta’sir etadi. Geografik kenglik omili harorat, bosim, havo massalari va
doimiy shamollarning zonal tarqalishiga olib keladi. Havo haroratining Yer
yuzasida tarqalishi quyosh energiyasiga bog‘liq. Ekvatordan har ikkala qutblar
tomon havoning o‘rtacha yillik harorati 25-26 °C dan –10 °C gacha pasayib
boradi. Iqlimning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lgan yog‘in miqdori va doimiy
shamollar iqlim hosil qiluvchi ikkinchi
omil — atmosfera bosimi va havo massalariga bog‘liq. Troposferaning bir xil
xususiyatga ega bo‘lgan katta hajmdagi havolari havo massasi deb ataladi. Yer yuzida ekvatorial (issiq va nam), tropik
(issiq va quruq), mo‘tadil (iliq va nam), qutbiy, ya’ni arktika va antarktika
(sovuq va quruq) havo massalari mavjud. Bular shu ketma-ketlikda ekvatordan
qutblarga tomon har ikkala yarimsharda almashinadi.
Uchinchi iqlim hosil qiluvchi omil — yerusti tuzilishi
tabiat komplekslarining xilma-xil bo‘lishiga iqlim orqali ta’sir etadi.
Iqlim mintaqalari. Ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning kamayishi hamda turli
kengliklarda yil bo‘yi yoki fasllar bo‘yicha turli havo massalarining
hukmronligi tufayli Yer yuzida 7 ta asosiy va 6 ta oraliq iqlim mintaqalari
vujudga kelgan. Asosiy mintaqalarda yil bo‘yi nomlari tegishli havo tiрi bilan
bog‘liq bitta havo massasi hukmron. Oraliq mintaqalarda havo tiрlari fasllar
bo‘yicha almashib turadi.
