Turg`unboy Mirzaliyev
Turg`unboy Mirzaliyev 1932-yil
19-sentyabrda Qozog`iston Respublikasining Chimkent viloyati Sayram qishlog`ida
dehqon oilasida tavallud topgan.
Taniqli kartograf-olim,
yuqori malakali pedagog, kamtarin inson, sodiq do’st, mehribon va talabchan murabbiy
Turg`unboy Mirzaliyev tavallud topganiga bugun 80 yil, ilmiy pedagogik faoliyatiga
esa 60 yil to’ldi.
Turg`unboy Mirzaliyevning o’rta maktabdagi o’qish davri
mashaqqatli urush yillariga to’g`ri kelgan bo’lsa-da, u Sayram qishlog`ida joylashgan,
tuman bo’yicha yagona bo’lgan o’rta maktabni 1949-yili a’lo
baholar bilan tugatdi. Olim o’sha vaqtda o’rta maktabda o’qib yurgan chog`larida
dars bergan ustozlaridan U.Nuraliyev, Sh.To’raboyev, Q.To’raboyeva, Y.Nishonboyev,
Sh.Siddiqov, A.Qosimov va boshqalarni har doim eslab, ularni xizmatlarini yuksak
qadrlaydi.
1949-yilda O’rta Osiyo davlat universitetining (hozirgi O’zbekiston Milliy
universiteti) geografiya fakultetiga kartografiya mutaxassisligi bo’yicha o’qishga
kiradi va 1954 yilda o’qishni kartografiya sohasi bo’yicha imtiyozli diplom bilan tugatdi. T.Mirzaliyev va
u bilan birga o’qishni bitirgan kursdoshlari O’rta Osiyodagi dastlabki mahalliy
kartograf mutaxassislar edi. Universitetda o’qib yurgan vaqtida prof. H.Hasanov,
dots. N.Dolimov, malakali kartograf-o’qituvchi M.Tursunov va boshqa yirik olimlardan
geografiya va kartografiya sirlarini chuqur o’rgandi.
Turg`unboy Mirzaliyev talabalik yillaridayoq O’rta Osiyoning ko’p hududlarini, jumladan,
Janubi–G`arbiy Turkmanistonning Mashhad-Messerion
platosini, Tojikistonning Vaxsh vodiysini va Sirdaryo bo’ylarini yirik masshtabda
topografik s’yomka qilishda faol qatnashdi.
1954-yili o’qishni tugatgach, O’rta Osiyo aerogeodeziya korxonasiga injener-kartograf
lavozimiga ishga yuborildi. Mazkur tashkilot O’rta Osiyo hududida topografik-geodezik
ishlarni olib borish va ushbu hududlarning yirik masshtabli topografik kartalarini
yaratish ustida ish olib borish bilan birga geologik qidiruv ishlarini olib borish,
yangi yerlarni o’zlashtirish, yirik gidrotexnik inshootlar qurish hamda harbiy maqsadlar uchun zarur bo’lgan boshqa planli-kartografik
materiallarni tayyorlash bilan shug`ullanar edi.
1954-yilda Qozog`istonning Boyqo’ng`ir, Balxash ko’li g`arbiy qismining,
1955-56-yillarda Ustyurt platosi, 1957-yilda Sirdaryo o’rta qismining topografik
kartalarini yaratishda bevosita ishtirok etdi.
Turg`unboy 1957-58-yillarda vaqtincha o’zi tug`ilib
o’sgan qishlog`i Sayramga qaytib, o’zi o’qigan maktabda, keyinchalik Toshkent viloyati
Bekobod tumani Juma qishlog`ida joylashgan o’rta maktabda o’qituvchi bo’lib ishladi.
1959-1961-yillarda T.Mirzaliyev Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
institutida o’qituvchi bo’lib ishlab, talabalarga "Topografiya asoslari va kartografiya”dan dars
berdi. Uning ishlab chiqarishda topografik kartalar yaratish bo’yicha to’plagan boy tajribasi talabalarga dars berish jarayonida
qo’l keldi. O’sha vaqtda O’zRFA Iqtisod institutida ishlayotgan geograf olim Z.M.Akromov
maslahati bilan Moskvadagi sobiq Ittifoq akademiyasining Geografiya instituti kartografiya
laboratoriyasiga aspiranturaga kirib, kartografiya sohasidagi yirik olimlardan biri
professor Maksim Ivanovich Nikishov rahbarligida qishloq xo’jaligini kartaga tushirish
bo’yicha ilmiy ish olib borib, 1966-yil yanvarda shu institut ilmiy kengashida
«O’rta Osiyo qishloq xo’jaligini kartada tasvirlash» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini
himoya qilib, geografiya fanlari nomzodi ilmiy darajasiga ega bo’ldi.
1966-yil sentyabr oyidan boshlab o’zi o’qib, ilm olgan oliy dargox Toshkent
Davlat universitetining Geografiya fakulteti Geodeziya va kartografiya kafedrasiga
kafedra mudirligi lavozimiga tanlov asosida saylandi.
Proffessor T.Mirzaliyevning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u 50-yillarning
oxiriga kelib yopilib qolgan «kartografiya» mutaxassisligini qaytadan tikladi va
1967-1968-o’quv yilida o’zbeklardan 7 kishi
geograf-kartograf mutaxassisligiga qabul qilindi va 1971-yili bitirib chiqdi. Ushbu
yillari kafedra ham son ham sifat jihatidan o’sdi. Kafedrada kartografiya sohasi
bo’yicha ilmiy tadqiqot va ilmiy-uslubiy
ishlar keng ko’lamda yo’lga qo’yildi.
Kafedrada sotsial-iqtisodiy kartografiya yo’nalishiga ko’proq e’tibor berilib,
shu sohada katta ilmiy ishlar qilindi. Aspirantura ochilib, unga birinchi bo’lib
hozirgi vaqtda kafedra dotsenti bo’lib ishlayotgan A.Egamberdiyev qabul qilindi. Unga T.Mirzaliyev ilmiy rahbarlik qildi.
O’sha davrda o’zbek tilida darslik va o’quv qo’llanmalar yaratish eng asosiy
masala bo’lib hisoblanar edi. T.Mirzaliyev darslik va qo’llanmalar yaratishga kirishib
«Geografik karta va undan foydalanish» nomli (o’qituvchi va talabalar uchun) o’zbek
tilida dastlabki o’quv qo’llanmasini chop ettirdi.
Sotsial-iqtisodiy va o’quv kartografiyasi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib
borilib, markaziy matbuotda va respublikamiz matbuotida ilmiy maqolalar muntazam
chop etilib turildi. Turg`unboy Mirzaliyev respublikada birinchi bo’lib «Atlas kartografiyasi»
deb nomlangan o’quv fanini yaratib uni keng ko’lamda rivojlantirdi.
Prof. Z.M.Akramov va T.Mirzaliyevning sa’y harakatlari bilan Geodeziya va
kartografiya kafedrasida 1980-yili o’zbek va rus tillarida «O’zbekiston o’quv o’lkashunoslik
atlasi» yaratildi. Atlasdagi yettita karta T.Mirzaliyev muallifligida tuzilgan.
Respublikamiz poytaxti-Toshkent shahrining 2000 yillik yubileyi munosabati
bilan 1983-yili kompleks «Toshkent geografik atlasi» chop etildi. Atlasning ilmiy
muharriri T.Mirzaliyev bo’lgan. Bu atlas Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) shahrining
(1977) tarixiy-geografik atlasidan keyin sobiq Ittifoqda nashr qilingan ikkinchi
shahar atlasi hisoblanadi. T.Mirzaliyev markaziy jurnallarda, chunonchi «Geodeziya
i kartografiya», «Xlopkovodstvo» va Ittifoq akademiyasida nashr qilinadigan jurnallarda
o’zining ilmiy maqolalari bilan muntazam qatnashib turdi.
Prof. Turg`unboy Mirzaliyevning faol ishtirokida O’zbekiston Respublikasi hukumatining
maxsus qarori bilan O’zbekistonning 2 jildli (1982-1985-yillarda) kompleks ilmiy-ma’lumotnoma
atlasi chop etildi. Atlasga T.Mirzaliyev mas’ul muharrirlik qilgan. Bu atlas sobiq
Ittifoqdosh respublikalari ichida chop etilgan birinchi 2 jildli yirik kartografik
asardir. T.Mirzaliyev ushbu asarga bag`ishlab O’zbekistonda o’tkazilgan birinchi
Butunittifoq kartografiya ilmiy-amaliy konferensiyasining (1983-yil) asosiy tashkilotchilaridan
biri bo’lgan. Atlasning dasturini tayyorlash, kartalarini tuzish, tahrir qilish
va nashr qilish jarayonida T.Mirzaliyevning bu sohadagi ilmiy salohiyati yanada
oshdi. Atlasdagi 30 dan ortiq mavzuli kartalarga muallif va hammualliflik qildi. Bu atlas to’g`risida markaziy
nashrlarda juda ko’plab ijobiy taqrizlar bosilib chiqdi.
80-yillardan boshlab geografiyada aerokosmik suratlardan foydalanishga katta
e’tibor berila boshlandi. T.Mirzaliyev aerokosmik suratlardan respublikamizda kartografiya
sohasida foydalanishni birinchilardan bo’lib boshlab berdi, ilmiy-amaliy ahamiyatga
molik maqolalar yozdi va 1978-yili universitetlarning geografiya fakulteti talabalari
uchun «Geografik tadqiqotlarda aerokosmik metodlar» deb nomlangan maxsus o’quv qo’llanmasini
nashr ettirdi. Keyinchalik, bu sohani chuqur o’rganib, 1984-yili «Kosmos xalq xo’jaligi
xizmatida» nomli monografiyani va «Kosmik suratlardan tabiatni muhofaza qilishda
foydalanish» (1990 yil) risolasini yaratdi.
T.Mirzaliyev bo’lib o’tayotgan kartografiyaga oid turli konferensiyalarda (Moskva, Sankt-Peterburg,
Kiyev, Xarkov, Irkutsk, Qozon, Bishkek va b.) ilmiy maqola va ma’ruzalar bilan muntazam
qatnashib kelmoqda.
1987-1996-yillarda O’zbekiston Fanlar akademiyasining geografiya
bo’limida yangidan tashkil qilingan «Kartografiya va geografik tadqiqotlarda aerokosmik
metodlar» laboratoriyasiga mudirlik qildi. Bu laboratoriya Atlas kartografiyasini
na faqat respublikamizda, balki sobiq Ittifoq va xorij kartograflariga ham tanitdi.
Masalan, ularning bevosita ishtirokida va rahbarligida respublikamizning «Paxtachilik»
va «Tibbiy-geografik atlas» lari tuzilib, nashrga tayyorlab qo’yilgan edi. Biroq
ayrim sabablarga ko’ra, bu atlaslar o’z vaqtida
chop etilmay qoldi. O’sha yillarda amalga oshirilgan tadqiqot ishlarining
ilmiy yakuni sifatida T.Mirzaliyev 2 ta monografiya («Problemi kompleksnogo i tematicheskogo
kartografirovaniya v Uzbekistane». -Tashkent: «Fan», 1987, va «Atlasnoye kartografirovaniye
v Uzbekistane» (hammualliflikda). –Tashkent: «Fan», 1990) chop ettirdi. Domla Geografiya bo’limida ishlab yurgan vaqtlarida ham universitet bilan aloqani
uzmasdan talabalarga dars berib keldi. Natijada oliy maktablar uchun «Topografiya
va kartografiya asoslari» (Toshkent,
«O’qituvchi», 1985 y) va «Topografiya asoslari va kartografiyadan laboratoriya mashg`ulotlari»
(hammualliflik-da).(Toshkent, «O’qituvchi»,
1999 y) o’quv qo’llanmalari yaratildi.
T.Mirzaliyev Geografiya bo’limida mudirlik qilgan davrda kompleks va mavzuli
kartografiyaning dolzarb nazariy va amaliy masalalariga bag`ishlangan qator ilmiy
to’plamlar chop etildi. Domla ularga mas’ul muharrirlik qilgan.
Professor T.Mirzaliyev o’zining boy
ilmiy va ilmiy-pedagogik faoliyatida ko’proq o’quv kartografiyasiga
e’tibor qaratib, yangi o’quv fanlarini o’quv rejaga kiritdi va ularning dasturlarini
ishlab chiqdi. Masalan, «O’quv karta va atlaslari», «Atlas kartografiyasi» va «Kartografiyaning
dolzarb muammolari» va b.
90-yillarning boshida T.Mirzaliyevning hammuallifligida 1:1 000 000 va
1:1 500 000 masshtabli «O’zbekiston Respublikasining ekologik kartasi» va «O’zbekiston
aholisi» kartalari yaratilib, chop etildi.
1995 yildan T.Mirzaliyev yana o’zi o’qib va ishlagan qadrdon universiteti
bag`riga qaytib,
ish faoliyatini davom etkazdi.
Univeristetda ishlab, o’quv jarayonini takomillashtirish, kafedrada ilmiy-tadqiqot
ishlarini keng yo’lga qo’yish va yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash
va uzoq yillik ilmiy izlanishlarini sarhisob qilish maqsadida, chop etilgan ilmiy
asarlari asosida 1997-yili doktorlik dissertatsiyasini («O’zbekistonda sotsial-iqtisodiy
kartografiyaning shakllanishi va rivojlanishi asoslari» mavzusida) muvaffaqiyatli
himoya qildi va 1998-yilda professor unvoniga sazovor bo’ldi. T.Mirzaliyev o’zining
mazkur ilmiy tadqiqot ishida respublikada kartografiya sohasida olib borilgan ilmiy
va amaliy ishlarni mujassamlab, bu sohadagi keyingi qilinadigan tadqiqotlarning
asosiy yo’nalishlarini belgilab berdi. Doktorlik dissertatsiyasi asosida 1998-yili
prof. O.B.Otamirzayev bilan hamkorlikda «Sotsial-iqtisodiy kartografiya: nazariya
va amaliyot» deb nomlangan yangi o’quv qo’llanmasi chop etildi.
Prof. T.Mirzaliyev 1998-yili O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
maxsus farmoyishi asosida tuzilib, shu yili chop etilgan «O’zbekiston geografik atlasi» ning
Bosh muharriri va 10 dan ortiq kartaning muallifidir. Bu atlasni respublikamizni
mustaqillik yillarida erishgan yutuqlarini ko’rsatib beruvchi o’ziga xos ko’zgu
desa bo’ladi. Atlas kartalarini loyihalash-tirish va tuzishda respublikamizdagi yetakchi kartograf va geograflar biryoqadan
bosh chiqarib, yirik kartografik asarlar yaratishga o’zlarini qodir ekanliklarini
yana bir bor ko’rsatib berdilar. Bu atlas «Ustoz» jamg`armasi tomonidan tashkil
qilingan Respublika o’quv qo’llanma va darsliklar tanlovida fahrli 3-o’rinni oldi.
T.Mirzaliyevning bu sohada qilgan katta xizmatlarini e’tiborga olib,
Respublika hukumati va rahbariyati 1999-yili ularni yuksak mukofot. «Mehnat shuhrati»
ordeni bilan mukofotladi.
T.Mirzaliyev uzoq yillardan buyon Respublika Xalq ta’limi vazirligi qoshidagi
Geografiya bo’yicha ilmiy-metodik kengash a’zosi sifatida respublikamizda tayyorlanib,
chop etilayotgan barcha o’quv atlas va kartalariga bosh-qosh bo’lib, Toshkent kartografiya fabrikasi
bilan hamkorlikda katta ishlarni amalga oshirmoqda. Ularning rahbarligida hozirgi
vaqtda Respublika Fan va texnologiyalar markazi bilan shartnoma asosida O’zbekistonning
10 ta 1:1 000 000 masshtabli devoriy o’quv kartalari seriyasi tayyorlandi va Respublika
Xalq ta’limi vazirligiga topshirildi. Hozir mazkur seriya nashrga tayyorlanmoqda.
Bundan tashqari, T.Mirzaliyevning tashabbusi bilan hozir universitet tarixchi olimlari
bilan hamkorlikda o’rta maktablar uchun maxsus «O’zbekiston tarix atlasi» yaratilmoqda.
T.Mirzaliyev ko’p yillar rahbarlik
qilgan Geodeziya, kartografyai va kadastr kafedrasi mamlakatimiz uchun kartografiya
sohasida bakalavr va magistrlar tayyorlab beradigan yagona o’quv maskani bo’lib
hisoblanadi. Yer kadastri bo’yicha kartalar tuzishni yo’lga qo’yish maqsadida, shu
sohada ham malakali mutaxassislar tayyorlash yo’lga qo’yildi va respublika bo’yicha
injener-kartograf tayyorlashni istiqbolda rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Mazkur mutaxassislikning o’quv rejasi tuzildi va u Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan tasdiqlandi. Tinib-tinchimas olim o’rta va oliy maktablar hamda harbiy
o’quv yurtlari uchun o’zbek tilida hududimizning o’ziga xos yettita landshaftini
aks ettiruvchi 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 va 1:100 000 masshtabli o’quv-topografik
kartalarini yaratishda faol qatnashdi.
Proffessor T.Mirzaliyev respublikamizdagi boshqa oliy o’quv yurtlari bilan ham hamkorlik qilib, ilmiy ishlarni davom
ettirmoqda. Masalan, Toshkent
Islom universiteti olimlari bilan hamkorlikda «Islom tarixi», «Dinshunoslik» fanlari uchun devoriy o’quv kartalarni
yaratish ustida, Buxoro, Samarqand universitetlari va Toshkent viloyati Pedagogika instituti geograflari
bilan hamkorlikda shu viloyatlarning geografik o’quv-ma’lumotnoma atlaslarini yaratish
ustida olib borilayotgan ishlarga rahbarlik qilmoqda.
Shu kunlarda prof. T.Mirzaliyevning ko’p yillar mobaynida orzu qilib yurgan
orzulari ro’yobga oshib, kartograflar uchun birinchi marotaba «Kartashunoslik» darsligi chop etildi. Ularning yana bir yuksak
orzulari u ham bo’lsa «O’zbekiston Milliy atlasini» yaratishdir. Hozir
ushbu muammo bo’yicha ham tashkiliy ishlar boshlab yuborildi. Albatta, ularning
asosiy maqsadi respublikamiz uchun suv va havodek zarur bo’lgan injener-kartograflarni
yetishtirish, magistrlar tayyorlash orqali respublika oliy o’quv yurtlari uchun
o’qituvchilar tayyorlash va aspirantura orqali yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan
iborat.
Prof. T.Mirzaliyev rahbarligida o’ndan ortiq fan nomzodlari tayyorlangan. Hozirgi kunda ularning ko’pchiligi
geodeziya, kartografiya va kadastr sohalariga oid har xil ishlab chiqarish tashkilotlarida
va o’quv muassasalarida muvaffaqiyatli ishlamoqdalar.
Professor T.Mirzaliyev o’zining ilmiy-pedagogik ish foliyatida 4 ta monografiya,
3 darslik, 10 ta o’quv qo’llanma, 120 dan ortiq ilmiy-uslubiy maqolalar va 60 dan
ortiq kartalarni tayyorlab, ularni chop ettirdi.
T.Mirzaliyev O’zbekiston Respublikasi
Geografiya jamiyati Prezidiumi a’zosi va respublika Oliy Attestatsiya komissiyasining
Geografiya bo’yicha ilmiy kengashi a’zosidir. Respublikamiz kartograflarining otaxoni
bugungi kunda 83 yoshga to’ldi. Domla kartografiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissasi,
jonkuyarligi, mehnatsevarligi, kamtarligi bilan jamoatchilik orasida munosib obro’-e’tiborga
egadir.
Do`stlari, safdoshlari, shogirdlari
Использованные источники:
