Zahiriddin Muhammad Bobur
Zahiriddin Muhammad Bobur
(1483-1530)
XVI asr boshlarida
taniqli shoir va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Boburning Hindiston zaminida
boburiylar saltanatiga asos solib, XIX asrga qadar mazkur sulolaning ushbu
mamlakatda bunyodkorlik va ma’rifatparvarlik ishlarini olib borgani tarixdan
yaxshi ma’lum. Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yil 14-fevralda Andijon shahrida
tug`ilgan. Otasi, Amir Temurning pannevarasi Umarshayx Mirzo Fargona viloyati
hokimi bulgan va onasi Qutlug Nigor xonim Toshkent
xonlari avlodidan edi. 1494-yili Umarshayx Mirzo vafot etgach, 12 yoshli Zahiriddin
taxtga o`tirib, Fargona viloyati hokimi bo`lgan. Ammo taxtga o`girgandan
keyingi 11 yil davomida O`rta Osiyoda ro`y bergan turli siyosiy o`zgarishlar
uni qarindoshlari va 250 tacha piyoda askarlari bilan avval Badaxshon, so`ng
Kobulga ketishga majbur etgan.
Bobur dastlab Afg`onistonda o`rnashgandi. 1519-yilda Hindistonga yo`l
olib, 1526-yil aprelda uning shimoliy qismini egallashga muvaffaq bo`ldi. Bobur
Hindistonda yirik davlat tuzishga muvaffaq bo`lgan va poytaxt sifatida Jamna
(Yamuna) daryosi bo`yidagi Agra
shahrini tanlagan. Taniqli shoir va davlat arbobi 1530-yil 26-dekabrda vafot
etgan. Dastlab Agra shahridagi muvaqqat maqbaraga dafn etilgan, keyinchalik
xoki Afgoniston poytaxti Kobulga ko`chirilgan va hozirda shoirning maqbarasi
Kobuldagi Bog`i Boburda joylashgan.
Zahiriddin
yoshligidanoq turli sayohatlarni yaxshi ko`rgan. Bunday safarlarda chiniqqan ham.
Yosh bo`lishiga qaramay, o`lkamizning geografik qiyofasini tasavvur qila olgan.
Olim 15-16 yasharligida Farg`ona, Samarqand va Toshkent oralig`ini bir necha marta kezib chiqqan.
19 yoshga to`lgan yili Hisor tarafidan toqqa ko`tarilib, Fondaryo va Iskandarko`l
orqali Zarafshon vodiysiga o`tib, Samarqandga kelgan. U bu haqda shunday
yozadi: «..Qamrud darasiga kirib, yuqori tomonga qarab ketdik. Tor va uchma yo`llarda,
baland va tik dovonlarda ko`p ot va tuya qoldi. Uch-turt manzil qo`nib, Siratog`
dovoniga yetdik. Dovonmisan-dovon. Hech qachon bunday baland va uchma yo`llar
bilan yurmagan edik. Ko`p tashvish va mashaqqatlar bilan xatarli tor va
uchmalardan o`tib, yuz azobu zahmatlar bilan halokatli balandliklar, tor
dovonlardan oshib, Fon tumaniga keldik. Fon tog`larining orasida bir katta ko`l
bor, uning muhiti - sathi taxminan bir sha’riy keladi, ajab ko`ldir; g`aroyibotdan
holi emas...» Boburning mazkur safari bundan 480 yilcha ilgari amalga
oshirilganligini inobatga olsak, uning sarguzashtlarga qanchalik ishqiboz bo`lganiga
amin bo`lish mumkin.
Boburning yozishicha, 21 yoshigacha Farg`onadan Buxorogacha, Toshkentdan Hisor va Hirotgacha bo`lgan barcha shahar va qishloqlarda hamda dashtu
tog`larda bo`lgan. Farg`ona vodiysida u borgan eng sharqiy joy – O`zgan
shahridir. O`zbekistonning g`arbi, Buxoro va Qarshi ham Boburga yaxshi tanish
edi. Shuningdek, Eron bilan Afg`oniston chegarasida, o`sha davrning eng yirik
poytaxtlaridan bo`lgan Hirotda bir qancha vaqt yashagan. Shu tariqa umrining
deyarli 36 yilini safarlarda o`tkazgan va o`n minglab kilometr yo`l bosgan,
Bobur Farg`onadan Bangolagacha (Hindistondagi Bengaliya) borgan.
Sayohatlari mobaynida esa Bobur o`zining shoh asari «Boburnoma» uchun
boy ma’lumotlar to`plagan. Manbalarda keltirilishicha, yonida doimo xotira
daftari bo`lgan va u ko`rgan, bilgan, eshitganlarini darrov yozib qo`yardi.
Keyinchalik yozuvlarini tartibga solib, qo`shimchalar kiritib, tahrir qilib,
yaxlit asar ko`rinishiga keltirgan.
Darhaqiqat,
olimning yaratgan badiiy asarlari bilan bir qatorda O`rta Osiyo, Afg`oniston va
Hindiston davlatlarining geografiyasi, tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti,
tabiati, etnografiyasi va tibbiyotiga oid muhim ma’lumotlarni o`zida aks
ettirgan «Boburnoma» alohida o`rin tutadi. «Boburnoma» Zahiriddin Muhammad
Boburning Farg`onadagi yoshlik chog`laridan to Hindistonda podshoh bo`lganigacha
boshdan o`tkazganlarining mufassal ta’rifidir.
Asarda Farg`onadan Hindistongacha bo`lgan
keng hududda Boburning o`zi ko`rgan joylari, ularning tabiati, boyligi,
odamlari, urf-odatlari, hayvonot va o`simliklari hakidagi ma’lumotlar batafsil
yoritilgan.
Shunisi e’tiborliki, istalgan fan yoki kasb vakili mazkur kitobdan o`zi
uchun kerakli ma’lumotni topa oladi. «Boburnoma» eski o`zbek tilida yozilgan bo`lib,
Hozirgi vaqtda zamonaviy o`zbek tiliga o`girilgan.
«Boburnoma»da
keltirilgan ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, olim nafaqat tabiatshunoslik
va geografiyani, balki biologiya, zoologiya, etnografiya, tarix va boshqa
fanlardan yaxshi xabardor bo`lgan. Jumladan, «Boburnoma»da mingdan ortiq geografik
nomlar - mamlakat, shahar, qishloq, qal’a, dasht, tog`, dovon, dara, daryo, ko`prik,
kechuv, ko`l, chashma, bog`, yaylov, o`tloq va boshqa joylarning nomlari tilga
olinadi. Bundan tashqari, Bobur bir qancha uzoq mamlakatlarning (Arabiston, Iroq,
Eron, Ozarbayjon, Rum, Tibet, Xitoy, Qoshgar) nomlarini ham
keltirganki, bu olimning o`sha vaqtlardagi dunyo geografiyasidan ham yaxshi xabardor
bo`lganligidan dalolatdir.
Bobur o`z asarida turli joylarning iqlimi, relefi, aholisi va boshqa
xususiyatlarini tasvirlar ekan, ularni bir-biri bilan taqqoslashda qiyosiy usuldan
ustalik bilan foydalangan. Bu esa hozirgi zamon geografiyasida keng qo`llaniladigan
usullardan biridir. Jumladan, Bobur O`sh bilan Ko son (hozirgi Namangan viloyatidagi Kosonsoy)ni taqqoslab
shunday yozadi: «Andijonga suv O`shdan kelganidek, Axsiga suv Kosondan keladi. Havosi
yaxshi. Safoli bog`chalari bor... Xushhavolikda O`sh bilan Kosonning o`xshashligi
bor...»
«Boburnoma»da turli joylarda yashaydigan aholiga oid xususiyatlar ham taqqoslanib,
g`oyat qiziqarli ma’lumotlar berilgan: «...Xuroson va Samarqandda turkiy va
aymoqlar kuchmanchilardir. Afgonistonda esa xazora va afg`onlar ko`chib
yuradilar».
«Boburnoma»da turli joylardagi tog`larning tabiati, ularning
geomorfologiyasi va hatto, yonbag`ir eksiozitsiyasiga oid ma’lumotlar ilmiy
tarzda yoritilgan. Jumladan, Bobur Hisor tog`larining janubiy etaklarida yog`ingarchilik
ko`p bo`lishi to`g`risidagi ma’lumotlarni keltiradi. Farg`ona vodiysi iqlimining
qishdagi holati nimaga bog`liq ekanligiga to`g`ri baho berib, bunga sabab havo
oqimlarining g`arbdan sharqqa qarab esishini va ular asosan, Bekobod orqali
vodiyga kirib kelishini aniq ko`rsatib o`tgan.
«Boburnoma»da o`lkamizning daryo va ko`llariga oid ma’lumotlar juda ko`p.
Daryolarning chuqurligi, muzlashi, suv sarfi va manbalari asarda batafsil ta’riflangan.
Bobur XVI asr boshidayoq Osiyo qit’asidagi Hindukush va Himolay tog`lari shimol va
janub daryolari suvini ajratuvchi tog`lar ekanini ko`rsatgan.
Asarda shuningdek, juda ko`p giyoh va daraxtlar, ularning xosiyatlari va
ahamiyati muallif tomonidan usta tabiatshunos sifatida ta’riflangan. U shunday
yozadi: «Farg`ona viloyatining tevarak-atrofidagi tog`larda yaxshi yaylovlar
bor. Tobulg`u shu tog`larda bo`ladi, boshqa hech qayerda bo`lmaydi. Tobulg`u
shunday bir bo`tasimon daraxtdirki, po`sti qizil, undan hassa, qamchi dastasi, qushlarga
in qiladilar; yo`nib kamon o`qi yasaydilar, ancha yaxshi daraxtdir...»
«Boburnoma»da Hindiston o`simliklariga ham keng o`rin berilgan. U
yerning barcha daraxt, meva, giyoh va gullari juda batafsil tasvirlanadi.
Asarda tilga olingan tropik o`simliklarning nomi terminologiya nuqtai nazaridan
ham ulkan ahamiyatga ega. Xususan, asarda banan daraxti keyla, deb atalgan va
kokos palmasi (anba) haqida ma’lumotlar bor. Chunonchi, hozirgi vaqtda 33 foizi
endemik turlardan iboratligi ilmiy jihatdan isbotlangan Hindiston uo`simlik
dunyosining xususiyatlari Bobur yashagan davrlardayoq uning asarida keng
dalillar bilan asoslab berilgan.
Bobur asarida hayvonot dunyosini to`rt tipga bo`lgan: quruqlik hayvonlari,
parrandalar, suvda va suv yoqalarida yashaydigan qushlar, suv hayvonlari. Bu
esa Bobur XVI asrdayoq hayvonot dunyosini tasniflash bilan shug`ullanganligini
ko`rsatadi. Ayniqsa, uning Hindiston fili to`g`risidagi ma’lumotlari g`oyat qiziqarli.
«...Yovvoyi hayvonlardan biri fildir. Hindistonlik uni «haatiy» deydi... Fil
yirik jussali va ziyrak jonivordir. Har nima desalar biladi va har nima
buyursalar qiladi...» Bobur karkidon haqida shunday yozgan: «Yana
biri karkdir. Bu ham yirik jonivor. Kattaligi uch sigircha bo`ladi... Bir shohi
bor burnining ustida, uzunligi bir qarichdan ko`proq...»
«Boburnoma»da keltirilgan joy va tabiiy ob’ektlarning nomlari o`sha
yerda yashaydigan aholi tilida keltirilgan. Bu esa toponimikaning asosiy qoidalaridan
biri, ya`ni joy nomlari tarjima qilinmasligini muallifning yaxshi anglaganidan
dalolat. Farg`ona vodiysining janubi-sharqidagi tog`larni (hozirgi nomi
Turkiston tizmasi) Bobur Andijon tog`lari, shimoldagi tog`lar (Talas)ni esa
Yettikent tog`lari, deb atagan. «Boburnoma»da O`rta Osiyo, Afg`oniston va Hindistondagi yuzlab geografik nomlar,
jumladan, Konibodom, Hodarvesh, Kuhisafid, Nazargoh, Toshkent, Samarqand, Sivolak kabilar tarixiy
va lug`aviy jihatdan izohlab berilgan.
«Boburnoma»ning o`ziga xos tomoni shundaki, unda muallif turli
hududlarning tabiati, geografik xususiyatlari, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda
xo`jalik imkoniyatlarini yaxlit majmua sifatida sodda tilda tasvirlaydi. Bobur
tug`ilgan joyi Farg`ona vodiysi va umrining bir qismi o`tgan Hindiston geografik o`rni, tog`lari, suvlari, cho`l,
yaylov va bog`lari to`grisida ularning hozirgi zamon holatiga to`g`ri keladigan
qiyosiy ma’lumotlarni keltirgan. Shu nuqtai nazardan «Boburnoma»ni o`zbek
tilida yozilgan dastlabki eng yirik tabiiy, tarixiy, geografik ilmiy asar, Boburni
esa O`rta Osiyo, Afg`oniston va Hindiston geografiyasi birinchi bo`lib o`zbek tilida
tasvirlagan olim, deb aytish mumkin.
Boburiylar sulolasi Hindistonda buyuk davlat barpo qilish bilan bir qatorda, ushbu yurtda obodonchilik ishlarini olib borishgan va mamlakatda ilm-ma’rifatning yuksalishiga katta hissa qo`shishgan. Shuningdek, Bobur va uning avlodlari tomonidan Toj Mahal, Shox Akbar maqbarasi, Agra va Dehlidagi Qizil qal’alar kabi mahobatli me’moriy obidalar barpo etilganki, ular hozirda ham nafaqat hindistonliklarning, balki butun dunyodan tashrif buyuradigan sayyohlarning sevimli ziyorat maskanlari hisoblanadi.
Boburning qoldirgan ilmiy merosi muhim tarixiy-geografik manba sifatida hozirgi
vaqtda ham olimlar tomonidan keng o`rganilmoqda. «Boburnoma» arab, fors, hind,
ingliz, nemis, fransuz, golland va turk tillariga tarjima qilingan bo`lib, ko`plab
nusxalari jahonning nufuzli kutubxonalarida saqlanmoqda. XIX asrda Markaziy
Osiyoni o`rgangan vengriyalik sayyoh A.Vamberining fikricha: «Boburning
«Boburnoma»si Yuliy Sezarning «Kommentariya»lari kabi jahon adabiyotida katta o`rin
egallaydi».
Использованные источники:
