Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
(780-847)
Qadimiy Xorazm Sharqda
ilm-fanning rivojlanishida juda katta o`rin tutgan. Tarixchilarning
tasdiqlashlaricha, Xorazmda aniq fanlar - geometriya, trigonometriya,
astronomiya, topografiya, kimyo, mineralogiya va boshqa tabiiy fanlar VIII—IX
asrlardayoq yuksak darajada taraqqiy etgan. Geografik bilimlarning yuksak
darajada bo`lishi va jamlanishi xorazmlik savdogarlarga uzoq mamlakatlarga sayohatlarga
bora olish imkonini bergan. Xorazm arab xalifaligi tarkibiga kirgach, xorazmlik
olimlar o`z iqtidori va qomusiy bilim darajasining yuksakligi tufayli tez orada
shuhrat qozonib, bir qator fanlar asoschilari orasida yetakchi o`ringa chiqib
oldilar.
Xorazm ilmiy maktabining ilk ko`zga
ko`ringan namoyandasi Muhammad Xorazmiy bo`lib, u amerikalik sharqshunos
D.Sarton ta’biri bilan aytganda «barcha zamonlarning eng ulug matematiklaridan
biri» edi.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
(qisqacha Al-Xorazmiy) Xorazmda tug`ilgan va Bag`dodda vafot etgan. Olimning
tug`ilgan va vafot etgan yillari aniq ma’lum emas. Ammo ba’zi manbalarda
Al-Xorazmiy 780-yilda tug`ilgan va 847-yilda vafot etgan, deb taxmin qilinadi.
Qadimda yashagan bir qator olimlar kabi Al-Xorazmiy ham u yoki bu fan bilan
chegaralanib qolmay, qomusiy ilm sohibi bo`lgan. Jumladan, olimning tarix
matematika, astronomiya va geografiya sohasida yozib qoldirgan ilmiy merosi
jahon ilm ahli tomonidan dunyo fani rivojiga qo`shilgan bebaho hissa sifatida
tan olingan.
Al-Xorazmiyning xususan,
arifmetika va algebraga oid asarlari Yevropaning qator tillariga ko`p marta
tarjima qilinib, unda keltirilgan ilmiy dalillar matematika fanida va
amaliyotda keng qo`llanilgan. Olim qoldirgan hisob-kitoblarning ko`pchiligi
hozirga qadar o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. Xususan, Al-Xorazmiy nomi lotincha
kitoblarda Algoritmus, Algorismus, Al-Xoarismus, Alkauresmus, Alxoharitmus va hokazo
shakllarda keltirilgan bo`lib, bu o`z navbatida yangi arifmetika - algoritmga
asos bo`lgan. Fransiyalik sharqshunos olim J.Reyno 1849-yilda Yevropa
mamlakatlarida matematikaga oid turli davrlarda chop etilgan asarlarda
keltirilgan ushbu nomlar aslida Xorazm ilmiy maktabi vakili Al- Xorazmiy nomi
bilan bevosita bog`liq ekanligini isbotlab bergan.
Al-Xorazmiy matematikasi
Hindcha sanoq va shunga asoslangan arifmetik amallar tizimining rivojlanishiga
zamin tayyorladi. Olimning «Al-jabr va muqobala» deb nomlangan mashhur
asarining nomidan yangi «algebra» termini paydo bo`lgan va u alohida fan
sifatida rivojlana boshlagan.
Xorazm halifasi ham mashhur
olim Al-Xorazmiyga alohida e’tibor ko`rsatgan. Jumladan, Xazariyaga yuborilgan
elchilar orasida Al-Xorazmiy ham bo`lgan. Olim ushbu safar natijasi ularoq o`zi
borgan yurtlarga oid geografik ma’lumotlarni ustalik bilan tasvirlashga
muvaffaq bo`ldi. Mutaxassislarning fikricha, Sharqiy Yevropa geografiyasi va
etnografiyasiga doyr dastlabki ma’lumotlarga, aynan, Al-Xorazmiy asos solgan.
Keyinchalik bu ma’lumotlar sharq mamlakatlarida yaratilgan geografik
asarlarning biridan-ikkinchisiga o`tib, eng aniq va o`zgarmas ma’lumot bo`lib
qolgan.
Al-Xorazmiy ilmiy faoliyatida
Bag`dod shahrida VIII asr oxiri IX asr boshlarida Xorun ar-Rashidning o`g`li
Ma’mun davrida tashkil etilgan olimlar akademiyasi - «Bayt al-hikma»
(«Donishmandlar uyi») katta rol o`ynagan. Bag`dod Akademiyasida Halifa Ma’munning
topshirig`iga ko`ra, Al-Xorazmiy boshchiligida 70 dan ortiq; olim jahonning va
osmonning batafsil tasvirini o`z ichiga olgan «Jahon xaritalari», ya’ni dunyo
atlasini tuzish ustida faoliyat olib borishgan. Bu xaritalar yig`indisi «Ma’mun
dunyo xaritasi», deb ham ataladi va manbalarga ko`ra, uni tuzish taxminan 840
yilda yakunlangan.
Ana shu xaritalarning
tuzilishi munosabati bilan yozilgan Al-Xorazmiyning «Surat al-arz» kitobi o`z
davrida juda mashhur bo`lgan va undan nafaqat bag`dodlik olimlar, balki birmuncha
uzoq mamlakatlardagi ilm ahli ham keng foydalangan. Kitob bir necha unlab
xaritalar va ularga berilgan izohlarni o`z ichiga olib, hammasi birgalikda
«Kitobu surat al-arz» deb atalgan. U «Yerning qiyofasi kitobi» yoki boshqacha
aytganda «Geografiya» ma`nosini ham bildiradi.
Mazkur asardagi izohlarda
dunyoning turli qismlari iqlimlar bo`yicha joylashtirilgan va ularning georafik
koordinatalari keltirilgan. Hammasi bo`lib 537 ta eng muhim joyning nomi, jumladan,
shaharlar, so`ngra tog`lar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, oxirida
esa daryolar alohida-alohida qilib yozilgan. Kitobda keltirilgan jadvallarda «G`arbiy
tashki dengiz» (Atlantika okeani), «Qulzum dengizi va Yashil dengiz» (Qizil
dengiz va Hind okeani) kabi nomlar uchraydi.
Shuningdek, asarda Azov dengizi, Nil daryosi va ularning atrofidagi hududlarga
izoh berilib, bu yerlarning xaritasi ham keltirilgan. Mohiyat va mazmuniga
ko`ra, mazkur asar katta bir atlasga ilova qilingan izohdir.
Al-Xorazmiy Xorazm
va Bag`dodda ijod qilganini inobatga olsak, shu ikki mintaqa o`rtasida qilgan
sayohatlari natijalari olimning geografik asarlari uchun asos bo`lgan, deb
aytish mumkin. Olim o`z asarlarida Yerning o`lchamlari haqida ham ba’zi
ma’lumotlarni keltirgan va bu haqda sharq mamlakatlarida yashab ijod qilgan
geograf olimlarning asarlarida qayd etilgan. Jumladan, Ibn al-Faqihning
yozishicha, Al-Xorazmiy Yerni yassi, yuzasining umumiy maydoni 9 ming farsahga
teng bo`lib, shuning o`n ikkidan bir qismidagina odamlar yashaydi, deb
hisoblagan. Olimning mazkur fikri o`sha paytlarda Yer shakli haqida hukmron
bo`lgan taxminlarga asoslangan bo`lishi mumkin, albatta.
Al-Xorazmiyning geografik
merosi arabshunos K.Nallino, chex olimi G.Mjik va vengriyalik tadqiqotchi
K.Segledi tomonidan chuqur o`rganilgan. Italiyalik sharqshunos K.Nallino
«Yevropadagi hech bir xalq Al-Xorazmiy erishgan yutuqqa erishishga va bunday
asar yaratishga qobil emas edi», deb yozgan edi. K.Segledi esa Xorazmiy
geografiyasiga asoslanib, «Dunaybo`yi mamlakatlarining Xorazmiycha xaritasi»ni
qayta tuzishga muvaffaq bo`lgan.
Al-Xorazmiyning geografik
g`oyalari bu fanni yangi pog`onaga ko`tarib, IX asr boshlaridagi sharqda yangi
geografiya fanining yaratilishiga olib keldi. H.Hasanovning yozishicha, 1894-yilda
Italiya Fanlar akademiyasining maxsus komissiyasi Al-Xorazmiyning «Surat
al-arz» asarini har tomonlama tekshirib, u o`z davrining juda qimmatli qo`llanmasi
bo`lganini va umuman, geografiyaning taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etganini
tasdiqlagan. Ana shunga ko`ra, Al-Xorazmiyni nafaqat buyuk geograf olim, balki sharq
geografiyasining asoschisi, Ispaniyadan to Qashqargacha barcha tabiatshunos,
geograf va sayyoh olimlar tadqiqotlari yo`nalishlarini belgilab bergan yo`lchi
yo`lduz, deb aytish mumkin.
Использованные источники:
