Kimyo sanoati
Kimyo sanoatining shakllanishi
1932-yili Sho'rsuv oltingugurt koni ishga tushirilishi bilan boshlandi. Uning
mahsuloti ko'proq mashinasozlik (plastmassa, oyna), to'qimachilik sanoati (tola,
bo'yoqlar), qishloq xo'jaligi (o'g'itlar, zaharli ximikatlar), transport (motor
yoqilg'isi, surtish moyi, sintetik kauchuk), qurilish (yopishqoq plyonka, oyna,
plastik) kabilarda ishlatiladi.
Kimyo sanoati tarkibida mineral o'g'itlar
ishlab chiqarish salmoqli o'rin egallaydi. Shuningdek,
qishloq xo'jalik zararkunandalariga qarshi defoliantlar ham ishlab chiqariladi.
U ko'plab tarmoqlarni xomashyo va materiallar bilan ta'minlar ekan, o'z navbatida boshqa
tarmoqlardan energiya, jihozlar va transport vositalarini oladi. Kimyo sanoati
gaz hamda paxta sanoati xomashyosini va rangli metallurgiya chiqindilarini
qayta ishlaydi. Demak, kimyo sanoati tarmoqlararo ikki tomonlama aloqadorlikda
bo'lib, ko'plab tarmoqlarning rivojlanishi va hududiy joylashishiga ta'sir
ko'rsatadi.
Kimyo sanoati sifat jihatdan tabiiy
mahsulotlardan ustun turuvchi sun'iy materiallar yaratadi. Bunday materiallar
tufayli kishilar mehnati ham, qishloq xo'jaligi xomashyosi ham tejaladi.
Masalan, kapron ishlab chiqarish uchun tabiiy ipak tayyorlashga qaraganda 20
barobar kam mehnat sarf qilinadi. Shuningdek, kimyo sanoati tufayli ishlab
chiqarishni kombinatlashtirish istiqbollari yaraldi. Chunonchi, ko'mir, neft,
gaz singari yoqilg'i xomashyolaridan energiya hosil qilishda ham, kimyo
mahsulotlari (benzin, parafin) olishda ham foydalanilishi energetika-kimyo
kombinatlari qurishga olib keldi.
Kombinatlashtirish - sanoatning texnologik jarayon jihatidan o`zaro bo`g`langan, ba`zan turli tarmoqlarga taalluqli bo`lgan bir qancha ishlab chiqarish korxonalarining bir korxonaga birlashtirilishidir.
Kimyo sanoatining xomashyo bazasi
boy va xilma-xil. U turli foydali qazilmalardan, ishlab chiqarish
chiqindilaridan, yog'och, suv, hatto havodan foydalanadi. Turli xil
xomashyolardan foydalanish imkoniyatining cheksizligi kimyo sanoati
korxonalarini hamma joyda qurishga imkon beradi. Biroq kimyo korxonalari
energiya va suvni ko'p ishlatishi, ayniqsa, tabiatga jiddiy salbiy ta'sir
ko'rsatishi sababidan ularni hamma joyda ham qurish maqbul bo'lavermaydi.
Kimyo sanoatining yirik korxonasi - Chirchiq elektr-kimyo kombinati 1940-yilda ishga tushgan. Chirchiq elektr-kimyo
kombinati dastlab havo tarkibidagi azotdan elektr energiyasi vositasida azotli
o'g'it ishlab chiqargan. Buxoro viloyatida topilgan tabiiy gaz quvur orqali
Chirchiqqa keltirilgach, kombinat gazdan xomashyo o'rnida foydalanadigan
bo'ldi. Bu mahsulot ishlab chiqarishning keskin ko'payishi va tannarxning
arzonlashishiga olib keldi. Kombinatda azotli o'g'itdan tashqari, magniy xlorit
(g'o'za bargini to'kishda qo'llaniladigan kimyoviy modda) hamda plastmassa va
sintetik tola olish uchun organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.
Tabiiy gazdan azotli o'g'it va
kimyoviy tola ishlab chiqaradigan zavodlar Farg'ona va Navoiy shaharlarida ham
barpo etildi. 1946-yilda Qo'qonda, 1957-yilda Samarqandda superfosfat zavodi
ishga tushdi. 1998-yilda Qizilqum fosforit kombinati ishga tushirildi. Unda 2,7
million tonna fosforit konsentrati olinadi.
Mamlakatimiz osh tuzi konlariga ham
boy. Xo'jaykon, Borsakelmas, Boybichakon va Oqqal'a kabi konlarda 90 milliard
tonna xomashyo bor. Olmaliqda yuqori sifatli ammofos ishlab chiqaruvchi zavod
barpo etildi. Toshkentda Sovplastital, Angrenda rezina ishlab chiqaradigan
kimyo korxonalari mavjud.
O'zbekistonda tabiiy gazdan yoqilg'i
o'rnida ham, xomashyo o'rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy gazdan
kimyoviy tola ishlab chiqarish, Rossiya Federatsiyasidagidan 40-50 foiz
arzonga tushadi. Gazli, Muborak, Uchqir, Odamtosh, Sho'rtan kabi tabiiy gaz
konlaridan olinayotgan gaz yuqori kondensatliligi bilan ajralib turadi. Gaz
kondensati organik sintezning asosidir. Uning har tonnasidan 50 kg sun'iy kauchuk, 150 kg plastik massa, 150 kg sun'iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg motor yoqilg'isi
olish mumkin.
Muborakda tabiiy gaz tarkibidagi
oltingugurtni ajratib oladigan zavod qurildi. Rangli metallurgiya korxonalari
chiqindisidan sulfat kislota olinadi. Popdagi rezina zavodida kalish, rezina
quvurlar hamda mashina va mexanizmlar uchun turli xil rezina qismlar ishlab
chiqarilmoqda. Jizzaxdagi zavodda esa polietilen plyonkalar hamda plastmassa
quvurlar tayyorlanadi.
Qazib olinayotgan oltingugurt
kolchedani, marganes, bariy, talk, ohaktosh singari minerallar kimyo
sanoatining turli tarmoqlari ehtiyojini qondirmoqda. Lak-bo'yoq sanoati, sun'iy
tola va to'qimalar (Farg'onada), sun'iy charm va sun'iy jun ishlab chiqaradigan
zavodlar quvvati oshirildi.
Gidroliz korxonalari o'tgan asrning
50-yillarida qurila boshladi. Farg'ona furon birikmalari, Yangiyo'l biokimyo,
Andijon gidroliz zavodlarida asosiy xomashyo - chigit sheluxasi, sholi
qobig'idan texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush) kabi
mahsulotlar ishlab chiqarilgan. 90-yillar boshidan bu zavodlarda g'alladan etil
spirti ishlab chiqarila boshlandi.
Natijada oziq-ovqat, tibbiyot,
atir-upa va boshqa sanoat tarmoqlariga zarur spirtni chetdan keltirishga barham
berildi.
Использованные источники:
