Tabiiy sharoit va tabiiy boyliklarning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati
Mamlakatimiz
hududini tabiiy sharoiti va xo‘jalikdagi ahamiyatiga ko‘ra cho‘l, adir, tog‘, yaylovlarga bo‘lish mumkin.
Dengiz sathidan 400 metr balandlikkacha bo‘lgan joylar cho‘l mintaqasi hisoblanadi.
Bu yerlardan yaylov
chorvachiligida foydalaniladi, ammo cho‘lning ozuqa boyligi juda kam. Bitta
qo‘yni boqish uchun 2-3 gektar o‘tloq talab etiladi. Shu hisobdan O‘zbekiston
cho‘llarida 10 mln boshgacha qo‘y boqsa bo‘ladi. Biroq cho‘llarning samarasi
har gektar hisobida obikor yerlardagidan 100 marta kam.
Cho‘l mintaqasida neft, gaz, oltingugurt, oltin kabi ma’danlaming
zaxiralari aniqlangan. Jumladan, gaz zaxirasi 2 trillion kub metrdan
oshadi. Zarafshon etagidagi Dengizko‘lda kaliy tuzlarining yirik zaxiralari
mavjud. Sulton Uvays tog‘larida, Surxondaryo vohasida va Qizilqumda fosforit
konlari bor. Oltingugurt, natriy va magniy tuz konlari kimyo sanoatining
muhim xomashyosidir. Shag‘al, qum singari binokorlik xomashyosi ham juda ko‘p
uchraydi.
Dengiz sathidan 400-1200 metrgacha baland bo‘lgan
qismi adir mintaqasini tashkil etadi.
Adir iqlimi cho`l iqlimidan mo`tadilroq bo`ladi. O`simlik turi ko`p va zich. Tuprog`i chirindiga boy. Bu yerlardan, asosan, obikor, dengiz sathidan 1000 metrdan baland yerlarda lalmikor dehqonchilik yuritiladi. Adirlar dehqonchilik uchun eng qulay joy bo`lganidan odamlar qadimdan shu yerlarda qishloq xo‘jaligi bilan
shug‘ullanaverib, uning yer yuzasini ham, o‘simlik va hayvonot olamini ham
o‘zgartirib yubordi.
Tog‘ mintaqasi adirdan
baland joylarga, ya’ni dengiz sathidan 1200 metrdan
baland bo‘lgan joylarga to‘g‘ri keladi.
Tog`larda yoz nisbatan
qisqa, yog‘ingarchilik ko‘p bo‘ladi. Tuprog‘i nihoyatda chirindiga boy.
Tog‘larda betaga, ravoch, zira, tog‘ yalpizi, yuqoriroqda na’matak, zirk,
dukcho‘p kabi butalar, undan ham yuqoriroqda bodom, pista, do‘lana, zarang,
olma, yong‘oq, nok, olcha kabi mevali daraxtlaming yovvoyi turlari o‘sadi.
Ravoch, tog‘ yalpizi, zirk kabilar ovqatga ishlatiladi. Bodom va pista terib
olinadi. Yovvoyi mevali daraxtlarga madaniy mevalar payvand qilinishi
natijasida tog‘laming xo‘jalikdagi ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Tog‘ mintaqasining
shifobaxsh iqlimi hamda beqiyos go‘zal tabiatidan dam olish va hordiq
chiqarishda foydalaniladi.
Tog‘lardan ko‘plab foydali qazilmalar topilgan.
Ohangaron vodiysi atrofidagi tog‘larda o‘tga chidamli loy, qo‘ng‘ir ko‘mir,
mis rudasi, oltin konlari aniqlangan. Nurota tog‘larida marmar (G‘ozg‘on
marmari), volfram konlari bor.
Baland tog‘larning yonbag‘irlarida, past tog‘laming
tepa qismida yaylov mintaqasi mavjud.
Yaylov mintaqasida
yilning ko‘p qismida havo sovuq, yer ustini qor qoplab yotadi. Yoz qisqa
bo‘lib, yog‘in ko‘p yog‘adi. Yaylovning qulay joylaridan chorvachilikda
foydalaniladi.
Suv boyliklari. 0‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi, sanoati va aholisini suv bilan ta’minlashda tog‘lardagi
qorlar asosiy suv manbayi xizmatini o‘taydi. O‘lkamizdagi daryolaming deyarli
hammasi tog‘lardan boshlanadi.
Daryolardagi yillik suvning 70-95 foizi 3-4 oy davomida bahor oylariga va yoz boshiga to‘g‘ri
keladi. Daryo suvlari barpo etilgan suv omborlariga yig‘ilib,
yil davomida tejab sarflanadi.
Oqar suvlami
ifloslantirmaslik uchun sanoatda hamda maishiy-kommunal xo‘jalik
foydalaniladigan suvlar tozalab chiqariladi. 0‘zbekistonda suv tabiiy
boylikgina emas, balki milliy qadriyat ham hisoblanadi.
Daryolarimiz
sug‘orishdan tashqari, elektr energiya manbayi sifatida ham katta ahamiyat kasb
etadi. Endilikda daryolarga qurilgan GESlardan yiliga o‘rtacha 5 mlrd kW-soat
elektr energiya olinmoqda. O‘zbekiston sharoitida sun’iy suv ombori barpo etish
maqsadida daryoni to‘g‘on bilan to‘sish tufayli bir yo‘la GES qurish imkonidan
foydalanilmoqda.
Yer
boyliklari. 0‘zbekistonning umumiy yer maydoni
44,4 mln gektarni tashkil etadi. Buning qariyb yarmi qishloq xo‘jaligiga
tegishli maydonlardir.
O‘lkamiz katta yer
boyligiga ega bo‘lsa-da, undan ham omilkorlik bilan foydalanish kerak. Aks
holda yerlar sho‘rxokka, jarlikka va cho‘lga aylanishi mumkin. Zovur qazib,
yerosti suvlarini qochirish, vaqti-vaqti bilan tuproqni yuvib turish, almashlab
ekishga rioya qilish kabi melioratsiya va agrotexnika choralari yerdan to‘g‘ri
foydalanishning muhim tadbirlari hisoblanadi.
Использованные источники:
