Arminiy Vamberi
Arminiy VAMBERI
(1832-1913)
Markaziy
Osiyoni turli davrlarda ilmiy jihatdan o`rgangan yevropalik olim va sayyohlar
talaygina. Ammo XIX asr o`rtalarida hayotining turli qirralari va xususiyatlari
yevropaliklarga uncha yaxshi tanish bo`lmagan uchta xonlikdan iborat mintaqaga
sayohat qilgan sayyohdar juda kam. Ana shunday sayyohdardan biri 1832-1913-yillarda
yashab ijod qilgan vengriyalik Sharqshunos I olim Arminiy Vamberidir.
A.Vamberi Vengriyaning Dunay bo`yidagi Duna-Sherdageli qishlog`ida dunyoga
kelgan. Otasidan erta ajralgan Vamberi bolaligida og`ir kasallikka chalinib,
bir umrga oqsoq bo`lib qoldi. Shunga qaramay, turli katolik maktablarida tahsil
olishga intilgan. Ammo ko`proq bilimlarini mustaqil ravishda oshirgan va
badavlat oilalarning farzandlariga til o`rgatish bilan tirikchilik qilgan.
Bolaligidayoq A.Vamberi venger, nemis, slovak va yahudiy tillarini bilardi.
Keyinchalik lotin, fransuz, ingliz, ispan, italiya, daniya va shved tillarini
o`rgangan. 20 yoshida rus va qadimgi yunon tillarini o`zlashtirib, turk, arab
va fors tillarini o`rgana boshlagan.
Sharq
tillariga va sayohatlarga bo`lgan katta qiziqish unda uzoq yurtlarga safar
qilish orzusini uyg`otdi. Shu sababli 1857-yilda A.Vamberi Istanbulga kelgan
va asta-sekin turk zodagonlari va yevropalik diplomatlar o`rtasida muallim va
olim, degan nom chiqargan. Istanbulda to`rt yil yashagan A.Vamberi qadimgi
Sharq qo`lyozmalarini chuqur o`rgandi va 1861-yilda Vengriya Fanlar
Akademiyasining muhbir-a’zosi etib saylandi.
A.Vamberida
Turkiyadan keyin uzoq O`rta Osiyoga sayohat qilish rejasi tug`ildi. Buning
asosiy sababi borasida u shunday yozgan edi: «venger tilining oltoy tillari
oilasiga kirishi hammaga ma’lum. Biz vengerlarni qiziqtiradigan bu masala,
ilmiy va milliy nuqtai nazardan meni Sharqqa sayohatimga undovchi asosiy sabab
hisoblanadi. Jonli tillarni o`rganish orqali men venger tili va turkiy
lahjalarning o`xshashlik darajasini o`rganishga qaror qildim».
1863-yilning
mart oyida A.Vamberi Vengriya Fanlar Akademiyasi mablag`i hisobiga millati
turk bo`lgan Rashid afandi nomi bilan darvesh qiyofasida O`rta Osiyoga safar
qilish maqsadida Trabzondan Tehronga yo`l oldi. Eronda Makka ziyoratidan
qaytayotgan hojilar karvoniga qo`shilib, ular bilan bir necha vaqt Markaziy
Eronda to`xtab, Tabriz, Zanjon va Qazvin kabi shaharlarda
bo`lgan. So`ng xojilar karvoni Isfahon, Sheroz va Mozandaron orqali Kaspiy
dengizining janubi-Sharqiy qirg`oqlari tomon yo`l oldi. Shu yerdan sayyoh jazirama
Qoraqum cho`li orqali Xorazm vohasiga yetib kelgan.
Xiva
xonligida bir muddat bo`lgach, Qizilqum cho`li orqali Buxoroga yetib oldi. U
Samarqand, Qarshi, Kerki, Andxoy, Maymana, Hirot, Mashhad
orqali Tehronga qaytgan. A.Vamberi O`rta Osiyoga safarini boshlagandan
roppa-rosa bir yil o`tib, ya’ni 1864-yilning martida Tehrondan Istanbulga, u
yerdan Budapeshtga qaytib keldi.
Hirotda
bo`lgan bazm chog`ida afgon amirining o`g`li Yoqubxon bir guruh darveshlar
orasidagi Vamberining musiqa ohangiga mos ravishda oyog`ini yerga urib
to`rganiga e’tibor qaratib qolibdi. Shunda Yoqubxon «Osiyoda hech kim musiqani
bu tariqa tinglamaydi», deb o`ylab, darveshning musulmonligiga shubha qilib,
uni suhbatga chorlaydi. Ular islom dini, Muqaddas joylar va Afg`oniston haqida
uzoq suhbatlashadilar. Yoqubxonning Vamberiga qarata «sen xoji va olimsan, ammo
musulmon emas, yevropaliksan», deb aytgan gapiga sayyoh «yo`q, men turkman»,
deb javob bergan. Shunda Yoqubxon: «Mayli shunday bo`laqolsin. Men senga
yomonlik tilamayman. Olloh yor bo`lsin», deb Vamberini qo`yib yuboribdi.
1864-yilda
A.Vamberi O`rta Osiyoga, xususan, Xiva va Buxoro xonliklariga sayohati
natijalarini o`z ichiga olgan, Yevropa, Rossiya va Shimoliy Amerikada katta
qiziqish o`ygotgan «O`rta Osiyo bo`ylab sayohat» nomli asarini e’lon qilgan.
Ushbu asarning deyarli barcha Yevropa tillariga tarjima qilingani ham unga bo`lgan
katta qiziqishdan dalolat. Asarning bu qadar mashhur bo`lib ketishini
A.Vamberining o`zi «undan oldin hech bir yevropalik sayyoh O`rta Osiyoga bu
qadar o`ziga xos usulda, ya’ni boshqa millat va din vakili qiyofasida sayohat
uyushtirmaganligida», deb izohlagan edi. Vengriyalik sayyoh mintaqaning eng
uzoq chekkalariga kirib borishga va ular haqida zavqli hikoya qilishga muvaffaq
bo`lgan.
A.Vamberining Buxorodan Samarqandga qilgan safari taassurotlarini o`qir
ekansiz, kitobda Buxoro vohasi, Zarafshon daryosi, Malikcho`l va unda qoldiqlari
hozirgacha saqlanib qolgan karvonsaroy hamda sardoba haqidagi ma’lumotlar
geografik jihatdan naqadar aniqlik bilan tasvirlanganiga amin bo`lasiz.
Venger
sayyohi yozgan kitobning yana bir qimmatli tomoni shundaki, muallif uni islom
dini asoslari, mahalliy halk urf-odatlari va tilini bilgan kishi sifatida bayon
qilgan. Uning safar taassurotlari qayd etilgan kitobi Markaziy Osiyoning
yevropaliklar uchun notanish bo`lgan xalqlari, yerlari, suvlari, iqlimi va
landshafti haqida birmuncha to`liq ma’lumotlarni beradi. Asarda o`zbeklar va
turkmanlar to`g`risida, ayniqsa, bu xalqlarning kelib chiqishi, tarixi, urug`chilik
munosabatlari va urf-odatlari haqida o`sha zamon nuqtai nazaridan birmuncha
yangi ma’lumotlar keltirilgan.
A.Vamberi
sayohati davomida Xiva, Buxoro va Samarqandda bo`lib, olgan taassurotlari va
ko`rgan-eshitganlarini buzmasdan, ob’ektiv tasvirlagan. Mutaxassislarning
fikricha, sayyohning «O`rta Osiyo bo`ylab sayohat» asari XIX asrda
tarixiy-geografiya va etnografiya sohasida yaratilgan ilmiy adabiyotlar orasida
muhim o`rin tutadi. Muallif Turkmaniston, Xiva xonligi va Buxoro amirligi
aholisining ijtimoiy-xo`jalik hayoti, tabiiy-ekologik sharoitiga aniq va yorqin
ta’rif bergan. Shuningdek, sayyoh butun mintaqa uchun muhim hisoblangan sun’iy
sug`orishning ahamiyati to`g`risida to`xtalib, asosiy irrigatsiya tarmoqlarini
sanab o`tgan. Bundan tashqari, muallif mintaqa mamlakatlarining tashqi
iqtisodiy-savdo aloqalari bo`yicha ham qimmatli ma’lumotlar keltirgan.
Xiva,
Buxoro va Samarqanddagi takrorlanmas tarixiy obidalarning venger sayyohi
tomonidan ta’riflanishi yevropaliklarda Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi boy
madaniy meroslarga qiziqishning ortishi uchun turtki bo`ldi. A.Vamberining
jonli tillar, xalq ogzaki ijodi va adabiyot haqidagi materiallari e’tiborga
loyiq. U og`izdan-og`izga o`tib kelayotgan boy xalq merosi hamda Navoiyning
klassik adabiyot namunalari bilan yevropaliklarni tanishtirdi.
A.Vamberining
sayohatlardan olgan taassurotlarini o`z ichiga olgan «O`rta Osiyo bo`ylab
sayohat» asari turli dalillar bilan juda ishonarli yozilgani sababli ba’zi
olimlar uni soxtalikda, ma’lumotlarni qalbakilashtirishda ayblashgan, hatto.
Ammo vaqt o`tishi bilan bu ayblovning noto`g`riligi va sayyohning kitobxonlar ishonchiga
sazovor bo`lgan ma’lumotlar o`z ko`zlari bilan ko`rgan taassurotlari ekani
undan keyin mintaqaga tashrif buyurgan ko`plab boshqa yevropalik sayyohlar
tomonidan tasdiqlangan. Shuning uchun bu asar hozirgi kunda ham geograf,
tarixchi, adabiyotshunoslar va boshqa fanlar mutaxassislari e’tiboridan chetda
qolgani yo`q va undagi qimmatli ma’lumotlarni olimlar o`rganishda davom etmoqda.
Использованные источники:
