O‘lka iqlimining ta’rifi. Tekislik iqlimi
Yilning
salqin faslida Sharqiy Sibir va Markaziy Osiyo hududida atmosferada yuqori
bosimli Markaziy Osiyo (Sibir) antisikloni vujudga keladi. Uning juda katta g‘arbiy tarmog‘i Qozog‘istonning
markaziy va shimoliy qismlarini egallaydi. Bu vaqtda havo ochiq bo‘lib,
kechalari yer yuzasi yanada soviydi, kunduzlari esa quyosh nurlari uni biroz
ilitadi.
Ana shunday
sovuq havo massasini Eron, Afg‘oniston hududidagi iliq tropik havodan ajratib
turadigan qutb fronti O‘rta Osiyoning janubiy chekkasi ustida joylashadi. Havo
frontining ikki tomonida havo massalari haroratidagi tafovut katta bo‘lganligi
sababli front atrofida siklonlar harakati kuchayadi. Siklonlar Kaspiy
dengizining janubidan, Murg‘ob va Тajan daryolari vodiylaridan yoki
Amudaryoning yuqori oqim laridan boshlanib, O‘rta Osiyo hududiga janubi g‘arb
va janubdan kirib keladi hamda shimoli sharq tomonga qarab yo‘naladi. Siklonlar
keltirgan iliq tropik havo tufayli harorat oldingisiga nisbatan +10 +20°C
ko‘tarilib, bulut ko‘payadi. Yog‘inlar —yomg‘ir, ba’zan qor ana shu siklonlar
o‘tganda yog‘adi. Bahorda ham shunday siklonlar kirib keladi va ko‘p miqdorda
yog‘in yog‘ishiga sabab bo‘ladi.
Siklonlar
natijasida O‘rta Osiyo hududiga kirib kelgan iliq havo massalari sharqqa tomon
harakat qilganda ular ketidan g‘arbdan mo‘tadil mintaqa havosi kirib keladi.
G‘arbdan keladigan bu iliq va sernam havo massalari Atlantika okeani, O‘rta
dengiz, Qora dengiz ustida tarkib topganligidan ancha yog‘in beradi.
O‘rta Osiyo
hududiga shimoli g‘arb yoki shimoldan Arktika va mo‘tadil kengliklarning sovuq
havo massasi kirib kelganda harorat (–10 –20°C gacha) pasayib, qattiq sovuq
bo‘ladi. Arktika havo massasi o‘lka hududida uzoq muddat turib qolishi
natijasida o‘lkaning shimoli sharqida harorat –35 –45°C gacha pasayadi.
Yilning
iliq davrida, ayniqsa, yoz oylarida O‘rta Osiyoda havo massalarining
almashinuvi mutlaqo boshqacha ko‘rinishga ega. O‘lkada uzoq davom etadigan yoz
oylarida havo juda isib, mahalliy Тuron kontinental tropik havosi tarkib
topadi. Bu havo massasi harorati jihatidan Eron, Afg‘onistondagi havodan
deyarli farq qilmaydi. Havoning yoz oylaridagi o‘rtacha harorati 30°C va undan
biroz ortiqroq bo‘ladi. Qish faslida O‘rta Osiyodagi havoni Eron va
Afg‘onistondagi havodan ajratib turadigan qutb fronti yoz oylarida shimolga,
Qozog‘istonning shimoli, Ural, G‘arbiy Sibirga ko‘chadi. O‘rta Osiyoning juda
katta qismida havo fronti bo‘lmagan bir xil ob-havo sharoiti vujudga keladi.
O‘rta Osiyo
tekislik qismida yoz oylarida havo bosimi pasayadi, ya’ni termik depressiya
vujudga keladi.
Havo
bosimining pasayib ketishi shimoldan, g‘arbdan va shimoli g‘arbdan O‘rta Osiyo
hududiga havo oqimlarining kuchayishiga sabab bo‘ladi. Тekisliklarda qum
bo‘ronlari avj oladi. Qish oylariga nisbatan yozda o‘lkamizga salqin havo oqimi
ikki hissa ko‘p kirib kelsa ham, uning mahalliy ob-havoga ta’siri unchalik
sezilmaydi, chunki kirib kelayotgan havoning pastki qatlamlari yer betiga tegib
tezda isiydi, nisbiy namligi kamayadi, yog‘in bermaydi.
Yoz
oylarida O‘rta Osiyoga salqin havoning kirib kelishi haroratni qisqa vaqtga
biroz, bor-yo‘g‘i –3 –10°C ga pasaytirishi mumkin.
