Hindiston
Iqtisodiy-geografik tavsifi. Hududi, geografik o`rni, resurslari Hindiston Respublikasining umumiy maydoni 3287 mln. kv.km.
Hududi, asosan, ulkan uchburchak shaklida bo'lgan Hindiston yarimorolida
joylashgan, u shimoldan janubga 3,2 ming km, g'arbdan sharqqa 2,9 ming km
masofaga cho'zilgan. Hindistonga Lakkadiv, Amindiv, Andaman va Nikobar orollari
guruhlari ham qarashlidir.
Siyosiy-hududiy
tuzilishiga ko'ra Hindiston Federativ Respublikadir. Uning tarkibida 28 ta
shtat va markazga bo'ysunadigan oltita ittifoqdosh hamda poytaxt hududlari
mavjud. Davlatning poytaxti Dehli shahridir.
Hindiston
Respublikasi Janubiy Osiyo subregionidagi
eng yirik davlat, u katta masofada
dengizlar bilan tutashgan. Unda g'arb va sharq mamlakatlari o'rtasida dengiz
orqali olib boriladigan serqatnov savdo yo'llari joylashgan. Hindistonning
tabiiy sharoiti xilma-xil va ancha boy. Mamlakatning shimol tomondan baland
Himolay tog'lari bilan o'rab turilishi uning iqlimiy sharoitlarining juda qulay
bo'lishida, nihoyatda boy agroiqlim resurslari bilan ta'minlanishida muhim rol
o'ynaydi. Uning yer osti qazilma boyliklari ham xilma-xil. Temir va marganes
rudalari, xrom, titan zaxiralari dunyo ahamiyatiga ega. Shuningdek, ko'mir,
oltin va boshqa bir qator rangli metall zaxiralariga boy. Hududi va dengiz
sayozliklaridan neft ham topilgan.
Hindiston aholisining soni tez o'sayotgan
mamlakatlardandir. So'nggi bir yuz o`n uch (1900-2013-yy) yil ichida uning
aholisi 239 mln. dan 1221 mln. kishigacha ko'paydi. Agar aholisining hozirgi
o'sish sur'atlari saqlanib qolsa, mamlakat ahoksining soni, BMT hisobi bo'yicha,
2025-yilda 1,4 mlrd. kishiga yetadi.
Hindiston
jahondagi eng ko'p millatli mamlakatdir. Aholisining milliy-etnik tarkibi juda
murakkab. Unda yashayotgan millat, elat va qabilalar turli til guruhlariga,
dinlarga mansubdir. Ularning urf-odatlari ham turlicha, ijtimoiy rivojlanish
darajalari esa har xil bosqichdadir.
Mamlakatdagi
hindlar, bengallar, bixarlar, panjobliklar, tamillar, kashmirliklar va
boshqalar tashkil qiladi. Ammo Hindistonda hech bir millat ko'pchilikni tashkil
qilmaydi.
Aholining
diniy tarkibi ham ancha murakkab. Aholining 80% i induizm diniga mansub.
Ikkinchi o'rinni islom diniga mansub aholi egallaydi. Ular mamlakat aholisining
100 mln. dan ko'proq qismi (11% i) ni tashkil qiladi. Jammu va Kashmir
shtatlari aholisining 2/3 qismi islom diniga mansub. Shuningdek, Hindistonda 18
mln. xristianlar, 15 mln. sikxlar, 5 mln. buddizm va boshqa din vakil lari ham
yashaydilar.
Hindistonning
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida O'rta Osiyo xalqlarining alohida o'rni
bor. Temuriylar sulolasining yorqin namoyandalaridan bo'lgan Zahiriddin
Muhammad Bobur va uning avlodlari bu mamlakat tarixida beqiyos iz qoldirganlar.
Binobarin,
Bobur asos solgan Boburiylar saltanatining Hindiston tarixidagi ulkan
xizmatlari - tarixan biron marta ham birlasha olmagan Hindiston, Pokiston va Bangladesh
hududlarini yagona markazlashgan ulkan hokimiyat atrofida birlashtirgani va
unda bir yo'nalishli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo'liga asos solgani edi.
Darhaqiqat, Boburiylar saltanati Hindistonda uch asrdan ortiq (1526-1858-yy.)
vaqt davomida hukmronlik qildi. Bu yillar davomida tili, dini, manfaatlari
turlicha bo'lgan, ko'pincha bir-birlarini dushman hisoblagan (hind xalqi
ijodiyoti namunalaridan bo'lgan «Mahobxorat», «Ramayana»dagi voqealarni eslang)
o'nlab tarqoq davlat va davlatchalar mavjud edi.
Hindiston aholisining o'rtacha zichlik ko'rsatkichlari
juda yuqori - 1 kv.km maydonga
370 kishidan to'g'ri keladi. Ammo aholisi hududlar bo'ylab ancha notekis
joylashgan. Agar pasttekisliklar, tog' oralig'i vodiylarida aholi juda zich
joylashgan bo'lsa (masalan, Hind-Gang pasttekisligida 1 km.kv ga 700-800 kishidan
to'g'ri keladi), baland Himolay tog'i yonbag'irlari, Shimoli-g'arbiy va
markaziy qurg'oqchil hududlarida aholi ancha siyrak yashaydi.
Mamlakat
aholisining urbanizatsiya darajasi u qadar yuqori emas. Hozir mamlakat
aholisining 30,3% i shaharlarda yashaydi. Hindistonda 4 mingdan ortiq shaharlar
bor. Ularning 300 dan ortig'i yirik shaharlardir. Millioner shaharlarning
umumiy soni 25 dan ortadi. Bular orasida Mumbay (Bombay) 18,0, Dehli va Kolkata shaharlari aholisi 19,5 va 15,0
mln. taga to'g'ri keladi, ular jahonning eng ulkan shaharlaridan hisoblanadi.
Xo`jaligi, transporti va ichki tafovutlari
Bugungi Hidiston rivojlanayotgan mamlakatlarning eng yirigidir. U
jahonda yalpi ichki mahsulot hajmiga ko‘ra AQSH va Xitoydan keyingi 3-o`rinda
turadi. Uning hajmi 2012-yilda 4,8 mlrd. AQSH dollarlarini yshkil etdi.
Hindiston xo'jaligining muhim xususiyatlari ishlab chiqarish tarmoqlari bo`ylab nomuvofiq joylashganligidir. Umuman, uni tafovutlar mamlakati ham deyish mumkin. Unda boylik bilan kambag`allik, eng zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari bilan deyarli natural ishlab chiqarishga asoslangan oddiy xo'jaliklar yonma-yon turadi va bir-bilan bilan uyg'unlashib ketgan. Hindistonda YIMning 29,4% i sanoatga, 17,6% I qishloq xo`jaligiga, 52,9% I xizmat ko`rsatish sohasiga to`g`ri keladi.
Hindiston xo'jaligining muhim xususiyatlari ishlab chiqarish tarmoqlari bo`ylab nomuvofiq joylashganligidir. Umuman, uni tafovutlar mamlakati ham deyish mumkin. Unda boylik bilan kambag`allik, eng zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari bilan deyarli natural ishlab chiqarishga asoslangan oddiy xo'jaliklar yonma-yon turadi va bir-bilan bilan uyg'unlashib ketgan. Hindistonda YIMning 29,4% i sanoatga, 17,6% I qishloq xo`jaligiga, 52,9% I xizmat ko`rsatish sohasiga to`g`ri keladi.
Hindistonda jami ishda band
aholining atigi 1/4 qismi sanoatda
ishlaydi. Bu uning industrlashish darajasining ancha past ekanligini
ko'rsatadi. Hindiston an’anaviy yengil va oziq-ovqat sanoati mamlakatidan
tobora zamonaviy og'ir sanoal tarmoqlari mamlakatiga aylanib bormoqda. Mamlakat
iqtisodiyotining asosini metallurgiya, mashinasozlik va kimyo sanoatlari
egallamoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanish va hududiy taqsimlanishida yirik
dengiz portlaridan Mumbay, Kolkata, Madras
hamda mamlakatning siyosiy markazi bo'lgan Dehli shahrining muhim ahamiyati
bor.
Hindistonda Rixand-Singrauli
yoqilg'i-energetika majmuasi, Bixilai, Bokaro, Visakxapatnam qora metallurgiya
kombinatlari, Chittaranjan, Ranchi, Xardvar og`ir mashinasozlik zavodlari,
Barauni va Sindr neftni qayta ishlash zavodlari joylashgan Bunday yirik korxonalar,
ayniqsa, «Hindision Ruri» deb ataladigan Damodar vodiysi bo'ylab keng tarqalgan.
Yengil sanoatida gazlama va
to'qimachilik tarmoqlari, tayyor kiyimlar, xalq hunarmandchiligi asosida boshqa
turli xalq mahsulotlari ishlab chiqarishning o‘rni juda yuqori. Ular, asosan,
tashqi bozor uchun mahsulot beradi. Oziq-ovqat sanoatida ham choy, qand-shakar
(bu mahsulotlami yetishtirishda u jahonda birinchi o'rinda turadi), qandolat-o'simlik,
о`simlik moyi kabilarning katta qismi tashqi bozor
uchun ishlab chiqariladi.
Qishloq xo'jaligi tarixiy
davrlar mobaynida Hindistonning asosiy ishlab chiqarish tarmog'i bo'lib
qolmoqda. Bu tarmoqda mehnatda band bo'lgan jami aholining 40 foiziga yaqini
ishlaydi. Hozirgi vaqtda Hindiston jahonda choy, shakarqamish, yeryong'oq,
ayrim dukkakli don mahsulotlari, murch, turli dorivor ekinlar yetishtirishda
birinchi, sholi, jut bo'yicha ikkinchi, tamaki yetishtirish bo'yicha uchinchi,
bug`doy, paxta yetishtirish bo'yicha to'rtinchi o'rinda turadi.
Hindistonning tabiiy sharoiti
qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun ancha qulay. Shu sababli hududining
yarmidan ko'pi ekin maydonlariga aylantirilgan. Ekin maydonlarining kattaligiga
ko'ra u jahonda AQSHdan keyinda turadi xolos. Mamlakat ekin maydonlarining 2/5 qismi sug'orishni talab qiladi. Sug'oriladigan
maydonlarining hajmiga ko’ra esa Hindiston faqat Xitoydan keyin turadi.
Ekin maydonlarining 85 foizida
oziq-ovqat beruvchi ekinlar ekiladi. Shu sababli Hindiston yalpi don
mahsulotlari yetishtirishda jahonda uchinchi o'rinni egallaydi. Bunda, ayniqsa,
sholi yetishtirishning ahamiyati katta. Chunki, guruchli ovqatlar hindlarning
kundalik ozuqasining 85 foiziga уaqinini tashkil qiladi.
Sholi amalda Hindistonning barcha shtatlarida keng ekiladi. Gang pasttekisligi
va Braxmaputra daryobo'yi tekislik hududlarda esa asosiy maydonlar sholi bilan
band.
Bug'doy ozuqa mahsulotlari
beruvchi ekinlarning ikkinchisidir. Hind va Gang daryolari havzalarining yuqori
qismlari mamlakatning asosiy bug`doy mintaqasi bo'lib hisoblanadi. Bu Panjob
(besh daryo demakdir) vodiysida bug'doy, asosan, kabi mavsumida obikor yerlarda
yetishtiriladi.
Mamlakatda bundan tashqari,
paxta va moy beruvchi ekinlar (Dekan yassi tog'ligi), shakarqamish
(Gang-Braxmaputra pasttekisligi), jut (G'arbiy Bengala), choy (Sharqiy Hmdistonning
tog'oldi qiyaliklari), kokos yong'og'i va shifobaxsh dorivorlar (Arabiston
dengizi sohillari) va boshqalar ham ko'p yetishtiriladi.
Hindistonda chorvachilik
yetarli darajada rivojlanmagan. Garchi u dunyoda qoramollar soniga ko’ra
birinchi o’rinda (ularning soni 200 mln. boshdan ziyod) bo lsa-da, kam
mahsuldorligi bilan ajralib turadi. Bunda induizm dini muhim rol o`ynaydi.
Transporti. Теmiryo`llarning uzunligiga ko'ra Hindiston jahondagi yirik beshta mamlakatlar qatoridan o'rin oladi. Ammo transport tarmoqlarining texnik-iqtisodiy imkoniyatlari hozirgi davr talablaridan ancha orqada. Jumladan, temiryo'llarining anchagina qismi hozirgacha tor izli yo'llar bo'lib, ularda foydalanishdan allaqachonlar chiqib ketgan lokomotivlar xizmat qiladi. Avtomobil yo'llari ancha uzun va sertarmoq bo'lishiga qaramay, uning tarkibida qattiq qoplamaga ega bo'lgan yo'llar salmog'i ancha kam. Suv transportidan faqat dengiz bo'ylaridagina foydalaniladi. Ularning eng yirigi shimoli-sharqiy Hindistondir. Rayonning tashkil topishida deyarli bir yarim asr mobaynida Britaniya Hindistonining siyosiy markazi bo'lib kelgan Kolkataning roli kattadir. Hozirgi vaqtda u mamlakatning ikkinchi yirik sanoat va port shahridir. Shu bilan birga, bu rayon mamlakatning eng yirik yoqilg'i-energetika, metallurgiya, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoatlari rayoni hamdir. Unda eng ko'p sholi, jut, choy yetishtiriladi. Ayniqsa, jahondagi eng sifatli choy yetishtiruvchi Darjiling vodiylarining nomi olamga mashhur.
Transporti. Теmiryo`llarning uzunligiga ko'ra Hindiston jahondagi yirik beshta mamlakatlar qatoridan o'rin oladi. Ammo transport tarmoqlarining texnik-iqtisodiy imkoniyatlari hozirgi davr talablaridan ancha orqada. Jumladan, temiryo'llarining anchagina qismi hozirgacha tor izli yo'llar bo'lib, ularda foydalanishdan allaqachonlar chiqib ketgan lokomotivlar xizmat qiladi. Avtomobil yo'llari ancha uzun va sertarmoq bo'lishiga qaramay, uning tarkibida qattiq qoplamaga ega bo'lgan yo'llar salmog'i ancha kam. Suv transportidan faqat dengiz bo'ylaridagina foydalaniladi. Ularning eng yirigi shimoli-sharqiy Hindistondir. Rayonning tashkil topishida deyarli bir yarim asr mobaynida Britaniya Hindistonining siyosiy markazi bo'lib kelgan Kolkataning roli kattadir. Hozirgi vaqtda u mamlakatning ikkinchi yirik sanoat va port shahridir. Shu bilan birga, bu rayon mamlakatning eng yirik yoqilg'i-energetika, metallurgiya, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoatlari rayoni hamdir. Unda eng ko'p sholi, jut, choy yetishtiriladi. Ayniqsa, jahondagi eng sifatli choy yetishtiruvchi Darjiling vodiylarining nomi olamga mashhur.
Iqtisodiy ahamiyatiga ko'ra
mamlakatning ikkinchi rayoni G'arbiy
Hindistondir. Uning markazi Mumbay shahri jahonning eng yirik madaniy va
sanoat markazlaridan biri.
Hindiston iqtisodiyotining
uchinchi rayoiu Shimoliy va Markaziy
Hindistondir. Eng yirik hudud va eng ko'p sonli aholiga ega bo`lgan bu
rayonning tashkiliy markazi Dehlidir. Jahonning eng qadimiy shaharlaridan
bo'lgan Dehli, Agra,
Jaypur kabi shaharlari hind-musulmon arxitektura yodgorliklarga juda boydir.
Janubiy Hindiston
mamlakatning o'ziga xos ishlab chiqarish ixtisosiga ega bo'lgan 4-rayondir.
Tashkiliy markazi Chennay shahridir. Bu rayon iqtisodiyotining asosini qishloq
xo'jaligi tashkil qiladi. U, asosan, yeryong'oq, kokos yong'og'i,
kauchuksimonlar, kofe, xushbo'y va shifobaxsh dorivor mahsulotlari hamda paxta,
don yetishtirishga ixtisoslashgan. Chennay, Haydarobod, Vishakxapatnam kabi
shaharlarda keyingi davrlarda mashinasozlik, metallurgiya, neft kimyosi kabi sanoat
tarmoqlari an’anaviy yengil va oziq-ovqat sanoatlari bilan hamohang
rivojlanmoqda.
Использованные источники:
