Germaniya Federativ Respublikasi
Yevropa dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan regionlaridan
biridir. Shuning uchun ham uning hudidida dunyo miqyosida iqtisodiy jihatdan
eng rivojlangan ko`pgina mamlakatlarning joylashganligi bejiz emas. Bunday
mamlakatlar qatoriga «sakkizlik» davlatlari GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya
va Italiya bilan bir navbatda Ispaniya, Shveysariya, Avstriya,
Shvetsiya, Belgiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya va boshqalar
kiradi.
Yevropadagi eng rivojlangan
davlatlar ichida o'zining ulkan iqtisodiy salohiyat va rivojlanganlik
darajasiga binoan Germaniya Federativ Respublikasi keskin ajralib turadi.
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASIGeografik o'rni, mamlakat haqidagi umumiy ma’lumotlar
Germaniya Markaziy Yevropada
joylashgan. Quruqlikda u Niderlandiya, Belgiya, Luksemburg, Fransiya,
Shveysariya, Avstriya, Chexiya, Polsha, Daniya bilan chegaradosh. Germaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida uning iqtisodiy va siyosiy
geografik holatining o‘ziga xos xususiyatlari muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
Yevropaning markazida, iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlangan davlatlarga yaqin,
transyevropa bosh yo'lining kenglik va uzunlikdagi kesishgan yerida joylashganligi
Germaniyaga katta foyda keltirmoqda. Muhim afzalliklardan yana biri - Germaniyaning
dengiz yaqniida joylashgan va qo'shni mamlakatlarning yirik port shaharlari (Rotterdam, Antverpen va b.) ga yaqinligi bilan bog'langandir.
1989-yilning oktyabrida ikki
davlat GFR va GDR birlashganidan keyin Germaniya hozirgi chegaralariga ega bo`ldi,
Natijada, GFR hududi 43% ga,
aholisi esa 27% ga ko‘paydi.
GFR - parlament Respublikasi.
Hududiy-siyosiy tuzilishiga ko'ra, 16 yerdan tashkil topgan federatsiya, bular
quyidagilardan iborat: Baden-Vyurtemberg, Bavariya, Berlin, Brandenburg, Bremen,
Gamburg, Gessen, Meklenburg (oldingi Pomeraniya), Quyi Saksoniya,
Reynland-Pfals, Shimoliy Reyn-Vestfaliya, Saar, Saksoniya, Saksoniya-Apgalt,
Tyuringiya va Shlezvig-Golshteyn, pul birligi yevro.
Tabiiy boyliklari
Rudali foydali qazilmalarning
konlari о`rtachu balandlikdagi tog‘larga, neft va tabiiy gaz
konlari esa Shimoliy Germaniya pasttekisligiga to'g'ri keladi.
G'arbiy Yevropa davlatlari
o'rtasida Germaniya o‘zining toshko‘miri va qo'ng'ir ko‘miri bilan ajralib
turadi. Toshko‘mirning asosiy konlari Rur, Saar
va Axen havzalarida joylashgan, ko'mirning 2/3 qismi yuqori sifatli kokslanadigan ko‘mirdir.
Qo‘ng‘ir ko'mirning ishonchli
zaxiralarining katta qismi (80 mlrd. t) Sharqiy Germaniyada joylashgan. U ochiq
usulda qazib olinadi.
Tabiiy gaz konlari mamlakatning
shimolida to'plangan. Temir rudalari zaxiralari mavjud bo`lsa-da, biroq ularning
sifati past. Shimoliy Germaniya pasttekisligida tosh tuzining katta qatlamlari
joylashgan. Kaliy va magniy tuzlarining zaxiralari ham mavjud.
Qurilish materiallari ishlab
chiqarish va shisha sanoati uchun xomashyo resurslari kattadir.
Mamlakatning yirik daryolari -
Reyn, Elba, Vezer, Ems (Shimoliy va Boltiq
dengizlari havzalari) va Dunay (Qora dengiz havzasi). Barcha muhim
daryolar kanallar bilan tutashtirilgan. 1993-yilda Shimoliy dengizdan Qora
dengizgacha bo'lgan transyevropa suv yo'lining qurilishini yakunlagan Mayn-Dunay
kanali ochildi. O'rta Germaniya kanali va uning Berlin hamda Vezer daryogacha bo'lgan davomi
ta’mirlanmoqda. Xalqaro darvo mavqeyiga ega bo'lgan Reyn daryosining iqtisodiy
ahamiyati Germaniya uchun juda muhimdir.
Aholisi
Ikki nemis davlati
birlashganidan so'ng mamlakat aholisi keskin ko'paydi va hozir salkam 81,0 mln.
kishini tashkil qiladi (G'arbiy Yevropada birinchi o'rinni egallaydi). Tug'ilish
o`limdan bilan deyarli teng, 1 km.kv ga 240,3 kishi to'g'ri keladi.
Germaniya aholisining soni muhojir (Turkiya, sobiq Yugoslaviya respublikalari,
Italiya, Gretsiya, Portugaliya va boshqa mamlakatlardan kelayotgan)lar hisobiga
oshib bormoqda. Davlat- ning qayta birlashishi arafasida g`arbiy yerlarda 5
mln. ga yaqin, Sharqda esa 0,2 mln. chet elliklar bor edi. Hozirgi paytga kelib
ular soni 7 mln. dan oshdi.
Davlat tili - nemis tili.
Aholining eng ko‘p qismi nemislar, qolganlari - dunyoning turli davlatlaridan kelgan
muhojirlardan iborat.
Ustuvor din - xristian dini.
Mamlakatda 40 mln. - protestantlar, 35 mln. katoliklar mavjud. Janub va G'urbda
katoliklar ko’p uchraydi, qolgan hududlarda protestantlar ustunlikka ega.
Urbanizatsiya darajasi 74% dan
ortiq. Ko‘pgina shaharlar aglomeratsiyalar yadrosi hisoblanadi, biroq aholisi 1
mln. dan ortiq bo'lgan shaharlar ko'p emas (Berlin, Gamburg, Myunxen). Hozir mamlakatda
(Niderlandiya bilan birga) Reyn megapolisi rivojlanmoqda. Unda jami 30 mln. kishi
yashaydi.
GFR xo`jaligi
Germaniya - jahonning eng rivojlangan
mamlakatlaridan biri. Ichki yalpi mahsulot va sanoat ishlab chiqarish hajmi
bo'yicha u AQSH va Yaponiyadan keyingi uchinchi o'rinni egallaydi. Tashqi savdo
aylanmasining hajmi bo'yicha jahonda AQSHdan keyin ikkinchi o'rinda turadi.
Germaniyaning Yevropa va jahon xo`jaligidagi muhim ahamiyatini uning yuqori sifatli mahsulot chiqarishga qaratilgan sanoati belgilaydi.
Fantalab tarmoqlarnmg hissasi ortib bormoqda. Stanoklar va boshqa ishlab chiqarish jihozlarini, avtomobil, organik kimyo mahsulotlarni eksport qilish bo'yicha Germaniya dunyoda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. GFR ning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardan iboratdir («Daimler-Benz», «Wolkswagen», «Siemens», "Hoechst”, «Bayer»).
Germaniya energetikada o'z ehtiyojlarining yarmidan ko`pini import hisobiga qondiradi. Neft va gaz asosiy ahamiyatga ega. Ko‘mirning hissasi 30% ga yaqin. Neft
tankerlarda va neft quvurlari orqali Shimoliy dengiz, Rossiya, Afrika davlatlari (Nigeriya, Liviya), Fors ko'rfazi davlatlaridan keltiriladi. Neftni qayta ishlash zavodlari mamlakat bo'ylab bir tekis joylashgan. Eng yirik markazlar — Gamburg, Kyoln, Karlsrue, Shvedt va boshqalar.
GFR da elektr energiyaning asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. IES lar Rur va Saar havzalarida, port shaharlarida - ko‘mirda, neftni qayta ishlash markazlarida - mazutda ishlaydi, boshqa IES lar esa aralash yoqilg‘ida ishlaydi. Keyingi vaqtda mahalliy ko'mirga nisbatan Avstraliyadan arzon bahoda olib kelinayotgan ko'mirning ahamiyati oshib bormoqda.
AES larda elektr quvvatining 30%i ishlab chiqariladi (ular ko‘mir havzalarining chegarasidan tashqarida qurilgan). GES lar, asosan, mamlakatning janubida (tog‘ daryolarida) joylashgan.
Rangli va qora metallurgiya. GFR ning rangli metallurgiyasi, asosan, chetdan keltirilgan va ikkilamchi xomashyo (rangli metall parchalari) da ishlaydi. Korxonalar joylashishining bosh omili - energiya resurslari bilan ta’minlanganlik va xomashyoni olib kelishdagi qulaylik. Aluminiyni eritish bo'yicha Germaniya G'arbiy Yevropada faqat Norvegiyadan keyingi ikkinchi o'rinni egallaydi Asosiy zavodlar Shimoliy Reyn-Vestfaliya yenning hududida, shuningdek, Gamburg va Bavariyada joylashgan. Qora misni eritish Gamburg va boshqa shaharlarda amalga oshiriladi.
Mashinasozlik va metallga ishlov berish - GFR sanoatining eng rivojlangan tarmoqlaridan biri. Mamlakat sanoat mahsulotlari va eksportining yarmiga yaqin qismi mashinasozlikka to'g'ri keladi. Eng yirik markazlar quyidagilar: Myunxen, Leypsig, Nyumberg, Mangeym, Berlin, Gamburg. Mashinasozlik ishlab chiqarishi eng ko'p rivojlangan yerlar: Baden-Vyurtemberg va Shimoliy Reyn-Vestfaliyadir.
Avtomobil ishlab chiqarish bo'yicha Germaniya dunyoda AQSH, Yaponiya va Xitoydan keyingi to`rtinchi o'rinni egallaydi. «Wolkswagen», «Mercedes-Benz», «BMW», «Ford-Verke», «Opel»kabi korporatsiyalar avtomobil ishlab chiqaradi. Avtomobilsozlikning eng yirik markazlari - Volsburg, Shtutgart, Kyoln, Ryusselxaym, Myunxen shaharlaridir.
Dengiz kemasozligining asosiy markazlari – Kil, Gamburg, Bremen, Emden, Rostok hisoblanadi, daryo kemasozligining markazi - Duysburg shahridir. Optik mexanika korxonalarining eng ko'p to'plangan joyi - Baden-Vyurtemberg va Tyuringiya yerlaridir. Samolyotsozlik sanoatning yirik markazlari - Myunxen, Aersburg, Gamburg, Bremen va shu shaharlar atrofidagi shaharlardir.
Germaniya kimyo sanoatining asosiy rayoni bu Shimoliy Reyn-Vestfaliya yeridir (butun mahsulotning 2/5 qismi). Eng yirik markazlari quyidagilar: Leverkuzen(«Bayer» konserni) Kyoln, Darmagen, Frankfurt-Mayn («Hoechst» konserni),Lyudvigsxafen («Basf» korserni).
Transporti. Transport yo'llarining zichligi bo'yicha Germaniya jahonda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Yevropa kengashi bo'yicha sheriklari bilan bo'lgan iqtisodiy aloqalarning jadalligi va Yevropaning markazida joylashgani bilan bog'liq holda transportning barcha turlari rivojlangan. Transport tarmog`ning asosini temiryo'llar tashkil qiladi (44 ming km ga yaqin), shulardan 90 % i elektrlashtirilgan.
Umumiy yuk aylanmasida asosiy o'rinni avtomobil transporti (60% atrofida) egallaydi, keyingi o‘rinlarda temiryo‘l transporti (20%), ichki suv (15%) va quvur transportlari turadi. Yo'lovchi tashishda avtomobil transportining hissasi yanada yuqori (90% ga yaqin). Oliy darajadagi avtomobil yo'llarining umumiy uzunligi 11 ming km dan ortiq.
Konteyner tashuvchi kemalarning tonnaji bo'yicha Germaniya, AQSH, Panama, Tayvandan keyingi 4-o`rinni egallaydi. Mamlakatning dengiz portlari yuk aylanmasi bo'yicha Yevropa davlatlarining yirik portlaridan pastroq o'rinlarni egallaydi. Eng yirik dengiz portlari Gamburg, Vilgelmsxafen, Bremen, Emden, Rostok hisoblanadi. Mamlakat tashqi aloqalarda dengiz transporti qatorida havo transporti ham muhim ahamiyatga ega. Barcha yirik yarmarka markazlarida aeroportlar mavjud. Jami Germaniyada 16 ta xalqaro aeroportlar bor bo'lib, Frankfurt aeroporti Yevropada yuk tashish bo'yicha birinchi va yo'lovchi tashish bo'yicha uchinchi o'rinni egallaydi (Londonning "Xitrou” aeroportidan keyin).
Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdoning umumiy hajmi bo'yicha Germaniya AQSH dan keyin 2-о`rinda turadi. Tashqi savdo balansi uzluksiz ravishda ijobiy bo'lib kelmoqda. Tashqi savdoning tovar va geografik tuzilishi mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini aks ettiradi. GFR, avvalo, sanoati rivojlangan davlatlarga, birinchi o'rinda Yevropa kengashi bo`yicha sheriklariga qarab ish tutadi. Tashqi savdo aylanmasining 50 foizi va olib chiqilayotgan sarmoyaning asosiy qismi shu davlatlarga to'g'ri keladi. Yevropaning ko'p mamlakatlari uchun Germaniya bosh savdo sherigi hisoblanadi.
Xalqaro bozorda Germaniya yuqori sifatli mahsulotlar bilan ta’minlovchi davlat sifatida tan olingan. Eksportning 90% dan ortig`ini sanoat mollari tashkil etadi. Germaniyaning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardir. Shularning ba’zilari, ayniqsa, xalqaro ixtisoslashish tarmoqlarning korporatsiyalari jahonning eng yirik korporatsiyalari hisoblanadi. (kimyo sanoatida - "Bayer", «Hoechst», «Basf» kompaniyalari, elektronikada — «Siemens», avtomobilsozlikda ("Daimler-Benz”). Organik kimyo mahsulotlarini chetga chiqarish bo'yicha mamlakat jahonda birinchi o'rinni egallaydi, stanoklarni va boshqa ishlab chiqarish jihozlarini eksport qilish bo`yicha birinchi o`rinni egallash uchun Yaponiya bilan musobaqalashmoqda.
Germaniya - jahondagi eng yirik investorlardan biri. U o'z sarmoyalarini ko`pgina davlatlarning sanoati va xizmat sohasiga sarflamoqda.
O'zbekiston davlat mustaqilligi yillarida GFR va boshqa Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro munosabatlarning ko'p shakllari bo'yicha hamkorlik shartnomalarini imzolagan. Shularning ichida savdo aloqalari ustun ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasining jami tovar aylanmasining 5,6% hamda importning salkam 11,6 qismi GFR ga to‘g`ri keladi (2011-y). Yevropa mamlakatlaridan Shveysariya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan respublikamiz salmoqli eksport-import aloqalariga ega.
Germaniyaning Yevropa va jahon xo`jaligidagi muhim ahamiyatini uning yuqori sifatli mahsulot chiqarishga qaratilgan sanoati belgilaydi.
Fantalab tarmoqlarnmg hissasi ortib bormoqda. Stanoklar va boshqa ishlab chiqarish jihozlarini, avtomobil, organik kimyo mahsulotlarni eksport qilish bo'yicha Germaniya dunyoda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. GFR ning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardan iboratdir («Daimler-Benz», «Wolkswagen», «Siemens», "Hoechst”, «Bayer»).
Germaniya energetikada o'z ehtiyojlarining yarmidan ko`pini import hisobiga qondiradi. Neft va gaz asosiy ahamiyatga ega. Ko‘mirning hissasi 30% ga yaqin. Neft
tankerlarda va neft quvurlari orqali Shimoliy dengiz, Rossiya, Afrika davlatlari (Nigeriya, Liviya), Fors ko'rfazi davlatlaridan keltiriladi. Neftni qayta ishlash zavodlari mamlakat bo'ylab bir tekis joylashgan. Eng yirik markazlar — Gamburg, Kyoln, Karlsrue, Shvedt va boshqalar.
GFR da elektr energiyaning asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. IES lar Rur va Saar havzalarida, port shaharlarida - ko‘mirda, neftni qayta ishlash markazlarida - mazutda ishlaydi, boshqa IES lar esa aralash yoqilg‘ida ishlaydi. Keyingi vaqtda mahalliy ko'mirga nisbatan Avstraliyadan arzon bahoda olib kelinayotgan ko'mirning ahamiyati oshib bormoqda.
AES larda elektr quvvatining 30%i ishlab chiqariladi (ular ko‘mir havzalarining chegarasidan tashqarida qurilgan). GES lar, asosan, mamlakatning janubida (tog‘ daryolarida) joylashgan.
Rangli va qora metallurgiya. GFR ning rangli metallurgiyasi, asosan, chetdan keltirilgan va ikkilamchi xomashyo (rangli metall parchalari) da ishlaydi. Korxonalar joylashishining bosh omili - energiya resurslari bilan ta’minlanganlik va xomashyoni olib kelishdagi qulaylik. Aluminiyni eritish bo'yicha Germaniya G'arbiy Yevropada faqat Norvegiyadan keyingi ikkinchi o'rinni egallaydi Asosiy zavodlar Shimoliy Reyn-Vestfaliya yenning hududida, shuningdek, Gamburg va Bavariyada joylashgan. Qora misni eritish Gamburg va boshqa shaharlarda amalga oshiriladi.
Mashinasozlik va metallga ishlov berish - GFR sanoatining eng rivojlangan tarmoqlaridan biri. Mamlakat sanoat mahsulotlari va eksportining yarmiga yaqin qismi mashinasozlikka to'g'ri keladi. Eng yirik markazlar quyidagilar: Myunxen, Leypsig, Nyumberg, Mangeym, Berlin, Gamburg. Mashinasozlik ishlab chiqarishi eng ko'p rivojlangan yerlar: Baden-Vyurtemberg va Shimoliy Reyn-Vestfaliyadir.
Avtomobil ishlab chiqarish bo'yicha Germaniya dunyoda AQSH, Yaponiya va Xitoydan keyingi to`rtinchi o'rinni egallaydi. «Wolkswagen», «Mercedes-Benz», «BMW», «Ford-Verke», «Opel»kabi korporatsiyalar avtomobil ishlab chiqaradi. Avtomobilsozlikning eng yirik markazlari - Volsburg, Shtutgart, Kyoln, Ryusselxaym, Myunxen shaharlaridir.
Dengiz kemasozligining asosiy markazlari – Kil, Gamburg, Bremen, Emden, Rostok hisoblanadi, daryo kemasozligining markazi - Duysburg shahridir. Optik mexanika korxonalarining eng ko'p to'plangan joyi - Baden-Vyurtemberg va Tyuringiya yerlaridir. Samolyotsozlik sanoatning yirik markazlari - Myunxen, Aersburg, Gamburg, Bremen va shu shaharlar atrofidagi shaharlardir.
Germaniya kimyo sanoatining asosiy rayoni bu Shimoliy Reyn-Vestfaliya yeridir (butun mahsulotning 2/5 qismi). Eng yirik markazlari quyidagilar: Leverkuzen(«Bayer» konserni) Kyoln, Darmagen, Frankfurt-Mayn («Hoechst» konserni),Lyudvigsxafen («Basf» korserni).
Transporti. Transport yo'llarining zichligi bo'yicha Germaniya jahonda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Yevropa kengashi bo'yicha sheriklari bilan bo'lgan iqtisodiy aloqalarning jadalligi va Yevropaning markazida joylashgani bilan bog'liq holda transportning barcha turlari rivojlangan. Transport tarmog`ning asosini temiryo'llar tashkil qiladi (44 ming km ga yaqin), shulardan 90 % i elektrlashtirilgan.
Umumiy yuk aylanmasida asosiy o'rinni avtomobil transporti (60% atrofida) egallaydi, keyingi o‘rinlarda temiryo‘l transporti (20%), ichki suv (15%) va quvur transportlari turadi. Yo'lovchi tashishda avtomobil transportining hissasi yanada yuqori (90% ga yaqin). Oliy darajadagi avtomobil yo'llarining umumiy uzunligi 11 ming km dan ortiq.
Konteyner tashuvchi kemalarning tonnaji bo'yicha Germaniya, AQSH, Panama, Tayvandan keyingi 4-o`rinni egallaydi. Mamlakatning dengiz portlari yuk aylanmasi bo'yicha Yevropa davlatlarining yirik portlaridan pastroq o'rinlarni egallaydi. Eng yirik dengiz portlari Gamburg, Vilgelmsxafen, Bremen, Emden, Rostok hisoblanadi. Mamlakat tashqi aloqalarda dengiz transporti qatorida havo transporti ham muhim ahamiyatga ega. Barcha yirik yarmarka markazlarida aeroportlar mavjud. Jami Germaniyada 16 ta xalqaro aeroportlar bor bo'lib, Frankfurt aeroporti Yevropada yuk tashish bo'yicha birinchi va yo'lovchi tashish bo'yicha uchinchi o'rinni egallaydi (Londonning "Xitrou” aeroportidan keyin).
Tashqi iqtisodiy aloqalari. Tashqi savdoning umumiy hajmi bo'yicha Germaniya AQSH dan keyin 2-о`rinda turadi. Tashqi savdo balansi uzluksiz ravishda ijobiy bo'lib kelmoqda. Tashqi savdoning tovar va geografik tuzilishi mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini aks ettiradi. GFR, avvalo, sanoati rivojlangan davlatlarga, birinchi o'rinda Yevropa kengashi bo`yicha sheriklariga qarab ish tutadi. Tashqi savdo aylanmasining 50 foizi va olib chiqilayotgan sarmoyaning asosiy qismi shu davlatlarga to'g'ri keladi. Yevropaning ko'p mamlakatlari uchun Germaniya bosh savdo sherigi hisoblanadi.
Xalqaro bozorda Germaniya yuqori sifatli mahsulotlar bilan ta’minlovchi davlat sifatida tan olingan. Eksportning 90% dan ortig`ini sanoat mollari tashkil etadi. Germaniyaning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy korporatsiyalardir. Shularning ba’zilari, ayniqsa, xalqaro ixtisoslashish tarmoqlarning korporatsiyalari jahonning eng yirik korporatsiyalari hisoblanadi. (kimyo sanoatida - "Bayer", «Hoechst», «Basf» kompaniyalari, elektronikada — «Siemens», avtomobilsozlikda ("Daimler-Benz”). Organik kimyo mahsulotlarini chetga chiqarish bo'yicha mamlakat jahonda birinchi o'rinni egallaydi, stanoklarni va boshqa ishlab chiqarish jihozlarini eksport qilish bo`yicha birinchi o`rinni egallash uchun Yaponiya bilan musobaqalashmoqda.
Germaniya - jahondagi eng yirik investorlardan biri. U o'z sarmoyalarini ko`pgina davlatlarning sanoati va xizmat sohasiga sarflamoqda.
O'zbekiston davlat mustaqilligi yillarida GFR va boshqa Yevropa mamlakatlari bilan xalqaro munosabatlarning ko'p shakllari bo'yicha hamkorlik shartnomalarini imzolagan. Shularning ichida savdo aloqalari ustun ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasining jami tovar aylanmasining 5,6% hamda importning salkam 11,6 qismi GFR ga to‘g`ri keladi (2011-y). Yevropa mamlakatlaridan Shveysariya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan respublikamiz salmoqli eksport-import aloqalariga ega.
Использованные источники:
